کتـاب تکنیـک های رفـتــاری بخش چهاردهم

تکنيک های آموزشی – رفتاری برای کودکان در خودمانده 

ترجمه قسمت هايی از کتاب The Me Book نوشته پروفسور Lovaas

«بخش چهاردهم»

ايجاد رفتار خودبه‌خودى (بدون كنترل)

رفتار خودبه‌خود به رفتارى گفته مى‌‌شود كه به‌طور صريح، ياد داده نمى‌‌شود، بلكه در حالت آزاد و بدون پيش‌بينى قبلى، رخ مى‌‌دهد. اين تعريف رفتار به عموميت‌پذيرى رفتار برمى‌‌گردد كه در موقعيت‌هاى جديد رخ مى‌‌دهد. روش‌هاى زير براى ايجاد و پرورش رفتار خودبه‌خودى طراحى شده‌اند.

1ـ بايد افراد زيادى با بچه كار كنند. از موقعيتهايى كه در آن بچه تنها يك معلّم دارد امتناع كنيد، زيرا او احتمالاً ياد مى‌‌گيرد تا بين افراد، تبعيض قائل شود و از رفتار خودبه‌خودى بكاهد.

2ـ كودكتان را در خيلى از موقعيّت‌هاى فيزيكى(مكانى) نظير مدرسه، خانه، ماشين، در حال قدم زدن،‌ پارك و فروشگاه‌ها، آموزش دهيد.

3ـ تاحدّ امكان، از پاداش‌هاى معمول، استفاده كنيد و انواع گوناگون پاداش‌ها را تا اندازه‌اى كه مى‌‌توانيد، به‌كار ببريد، از جمله پاداش‌هايى كه در هر جايى متناسب با رفتار افراد و خود بچه موجود هستند.

4ـ خود را با فراهم كردن تقويت‌كننده‌هاى نيرومند مثل غذادادن ، برطرف كردن ترس و پريشانى بچه، يا ايجاد فرصت‌هاى جديد جهت بازى براى بچه، همراه سازيد در اين روش، به ارزش‌گذارى حالت پاداش‌دهى براى بچه‌تان، پى خواهيد برد به‌طورى كه عموماً جنبه‌هاى ديگر رفتار و محيط اطرافش، را در‌مى‌‌يابيد. موقعى كه اين شرايط پديدار گردد، شما مجبور خواهيد شد تا از آموزش و ترسيم مطالبى استفاده كنيد كه از صراحت اندكى برخوردارند. او خودش را به‌گونه‌اى وفق مى‌‌دهد (بنابر تغيير خودبه‌خود) كه براساس لذّت بردن از پاداش‌هاى جديد شكل مى‌‌گيرد.

5ـ تاحدّامكان رفتارهاى مناسبى را تقويت كنيد كه بدون راهنمايى فرد راهنما يا به تعبيرى بدون درخواست قبلى ايجاد مى‌‌شوند.

6ـ در سرتاسر روز موقعيت‌هايى را فراهم نماييد كه در آن شما و بچه‌تان، بتوانيد تا حدّامكان آزادانه فعاليت نماييد و به‌خاطر فعّال‌بودنش به او پاداش دهيد.

7ـ به آموزش دادن رفتارهاى جديد، ادامه دهيد تا مجموعه رفتارى بچه توسعه پيدا كند. اين، باعث سهولت عموميّت واكنش مى‌‌گردد.

8ـ تاحدّامكان سعى نماييد تا واكنش‌هاى ضرورى را آموزش دهيد. بنابراين، رفتارهايى را تقويت كنيد كه بچه را قادر مى‌‌سازد تا بر بخش وسيعى از تقويت‌كننده‌هاى نيرومند، دست يابد. به‌منظور ايجاد زبان كاربردى، مهارت‌هاى عملى را به او بياموزيد به‌عنوان مثال، جداى از اينكه فقط بخش‌هاى بدن را به او بياموزيد تا مشخص كند، به او ياد دهيد تا موارد مطلوبش نظير غذا و بازى، را درخواست كند. همچنين بازى كردن و هنر را به‌طور متناسب به او آموزش دهيد تا آنها را جايگزين اشكال مقدماتى رفتار نظير خودتحريكى آداب‌وار و ناآگاهانه سازد. شكل‌هاى اوليه رفتار خودتحريكى را كاهش دهيد و به ايجاد رفتارهاى مناسب به جاى آن اميدوار شويد.

9ـ از استفادۀ طولانى مدتِ حالاتِ كسل‌كننده( همراه با ترس و آشفتگى عمومى ) بپرهيزيد، زيرا آشفتگى‌‌ها،‌رفتارهاى خودبه‌خودى نظير زبان شفاهى و بازى، را كاهش مى‌‌دهند.

برنامه‌اى جهت شناسايى رفتار اختيارى(خودبه‌خود)

آموزش پوستر، با مجموعه‌اى از ده پوستر آغاز مى‌‌شود، درحاليكه هر پوستر داراى تصويرى از يك شىء است كه بچه آن را يادگرفته‌است مثل سيب ، درخت ، سنگ يا اشيايى شبيه به آن مى‌باشد. معلم فوراً‌ يك پوستر را به بچه نشان مى‌‌دهد و مى‌‌گويد « دربارۀ پوستر موردنظر براى من صحبت كن » و پس از اينكه بچه پاسخ درست داد او را تقويت مى‌‌كند. و سپس معلم پوستر دوم را نشان مى‌‌دهد و اين كار ادامه مى‌‌يابد تا زمانى كه نخستين مجموع ده پوسترى، نشان داده شود. بعد از آن يك مجموعۀ جديد ده پوسترى ديگرى به او نشان داده مى‌‌شود، در حاليكه هر كدام از آنها داراى دو تصوير نزديك به هم مثل يك سيب و يك سنگ مى‌‌باشد. پس از اينكه بچه هر دو شىء را درست مشخص نمود. او را تقويت كنيد بعضى از كودكان ممكن است احتياج به‌ راهنمايى داشته باشند او را راهنمايى كنيد تا موقعى كه او بتواند بدون راهنمايى به پوسترها پاسخ صحيح بدهد. بعد از اينكه، بچه پوسترهاى داراى دو تصوير (موضوع) را به‌خوبى ياد گرفت،‌ ده پوستر داراى سه تصوير به او نشان داده ‌‌شود و اين كار ادامه مى‌‌يابد تا زمانى كه او بتواند، دربارۀ پوسترهاى داراى ده موضوع گوناگون در هر كدام صحبت كند. احتمالاً در اين موقع بچه دو چيز را ياد مى‌‌گيرد اول اينكه قبل از اينكه تقويت شود توصيفات بيشترى را بكار ببرد و احتمالاً به كنترل صريح معلم كمتر وابسته مى‌‌شود. دوم اينكه ممكن است، ياد بگيرد تا به‌طور سيستماتيك محيط اطرافش را مورد بررسى قرار دهد و براساس همراه شدن با رفتار مناسب، اشارات موردنياز را از محيط دريافت دارد. هردوى اين رويدادها باعث جدايى بچه از كنترل صريح معلم و شروع تكلّم اختيارى مى‌‌گردد. بعد از اينكه اين پوسترها را به‌خوبى ياد گرفت از تصاوير پيچيده‌تر استفاده كنيد و بعد از آن از بچه بخواهيد تا محيط اطرافش را بهتر ببيند و جزئيات آن را به‌خوبى نشان دهد. مثلاً به من بگو « در خانه چه مى‌‌بينى » او مى‌‌گويد: « لامپ، در،‌ ميز، عكس » اگر نتوانست او را راهنمايى كنيد و ادامه دهيد تا بتواند به‌تنهايى كار را انجام دهد. تمرين ديگر اينكه از او بخواهيد، در مورد خودش صحبت كند. مثلاً بگويد «من مو ، چشم ،‌ گوش و ... دارم »

انواع ديگرى از تمرينات ، شامل آموزش دادن بچه جهت فعاليت بيشتر فيزيكى همانند ورزش كردن و بازى جهت استقلال نظر بيشتر به ميزان فراوان وجود دارند. به ياد داشته باشيد تا كنترل صريح و شديدى كه نياز داشتيد تا در آغاز برنامه خود داشته باشيد را در اين مرحله به‌تدريج كاهش دهيد.

در صورتى كه بچۀ شما در حال حاضر داراى برخى از مهارت‌هاى اوليۀ زبان باشد بهتر است براى ايجاد روابط اجتماعى او را در خانه و با همراه كردن بچه با خواهر و برادر نرمال يا با كمك بچه‌هاى همسايه و از طريق بازى‌ كردن كمك كنيد. توسعۀ بازى با هم نوع در مدرسه ساده‌تر خواهدبود‌، زيرا قادر مى‌‌گردد تا در بازيهاى اجتماعى (همراه با خواهران و برادران و همنوعان) يعنى دويدن ،‌ توپ‌بازى و بالارفتن شركت نمايد.  در صورتيكه بتواند در برخى از بازيهايشان، شركت كند، تأثير بيشترى بر او دارند.

سه استراتژى اصلى وجود دارند كه مى‌‌توانند به‌كار برده شوند تا ارتباط اجتماعى بين يك بچه ناتوان ذهنى و گروه همنوع‌اش را افزايش دهند. 1ـ استراتژى توجه معلّم: معلّم   ( يا برخى از افراد راهنماى ديگر موجود در مدرسه ) ،‌ به‌طور مستقيم، بچه‌ها را وادار مى‌‌كند تا با همديگر، ارتباط متقابل داشته باشند. همچنين بچه را وادار به صحبت كردن با بچه‌هاى ديگر ،‌نشستن كنار آنها ،‌ بازى‌ كردن با آنها يا كمك كردن به آنها در برخى كارها مى‌‌كند.

2ـ استراتژى سودمندى گروه همنوع: بچه‌ها خودشان به‌عنوان گروه،‌ به‌خاطر بازى كردن با يك بچه ويژه تشويق مى‌‌شوند. معلّم، ممكن است گروهى را مطلع سازد كه در صورتى كه گروه با يك بچه، بازى كند و در ايجاد ارتباط ويژه به بچه كمك نمايد، به همۀ اعضاى گروه، برخى از امتيازات ويژه داده خواهدشد. يا به‌خاطر چنين كارى موردتمجيد قرار مى‌‌گيرند.

3ـ استراتژى توجه به همنوع: معلّم، يك بچه خاصّ را كه به‌نظر مى‌‌رسد خيلى توانا است و در برقرارى ارتباط با ديگران خوب عمل مى‌‌كند انتخاب كند و او را به‌عنوان معلم برمى‌‌گزيند. و به‌طور ويژه از آن بچه مى‌‌خواهد تا به‌عنوان يك نمونه و راهنما‌،‌در آغاز كار او مانند يك درمانگر معلم،‌ عمل مى‌‌كند: او آموزش مى‌‌دهد، پاداش مى‌‌دهد و راهنمايى مى‌‌كند. اين بدين‌ خاطر است كه به توسعه برخى از روابط متقابل اجتماعى كمك مى‌‌كند. زيرا بدون چنين تعليم صريحى، هيچ ارتباطى،‌ موجود نمى‌‌شود. فرد همنوع در جريان آشنا شدن با همديگر، احتمالاً انعطاف‌پذير و خلّاق‌تر مى‌‌شود، بدون اينكه ارتباط خود را با بچه ناتوان از دست بدهد. اين استراتژى نيز داراى سودمندى است كه به توجه اندكى از سوى فرد راهنما، نياز دارد و ثمرۀ نهايى به ارتباط اجتماعى نُرمال، شباهت نزديكى پيدا مى‌‌كند.

همراه با رفتن به يك اتاق استراحت يكى از رايج‌ترين روش‌هاى به‌كار برده شده جهت كاهش رفتارهاى ناهنجار در كلاس‌هاى درس مى‌‌باشد. در حاليكه اين مورد، همراه با بخش وسيعى از رفتارهاى مثبت تقويت شده، مؤثر مى‌‌شود، لازم به ذكر است كه اين مورد در سه حالت، به‌صورت متقابل اثبات مى‌‌شود.

الف) در درمان رفتارهايى كه به دليل ذكر شده در بالا، از پذيرش تقاضا ( رفتار تقويت‌شده به‌طور منفى ) امتناع مى‌‌كند يا از آنها مى‌‌گريزد.

ب): در درمان اكثر رفتارهاى خودانگيخته،‌ در زمانى كه بچه، عموماً‌ به‌خاطر اين رفتارها، ‌تقويت‌كننده‌ها را كنترل مى‌‌نمايد و معمولاً آزاد است تا به‌طور آزادانه در آنها باقى بماند. در حاليكه حالت time out محيطى باشد كه تقويت مثبت، به‌طور مداوم جهت اثرگذارى، موجود، نمى‌‌باشد. در حقيقت، اين مورد غالباً در موقعيت‌هاى ساختارى بى‌‌ثمر و محدود،‌ اثرى ندارد. اگر معلّم به‌طور نرمال، انتقادات و توبيخات را بيشتر از ستايش كردن ، به‌كار برد، انتظار مى‌رود كه time – out هر آنچه را كه رفتار،‌ دنبال مى‌‌كند افزايش دهد، در حاليكه روشى براى فرار كردن از رفتارهاى نامطلوب معلّم را فراهم مى‌‌كند.

مشكلات معمول و احتياطات:

اشتباهاتى كه در حين كار با اين كودكان روى مى‌‌دهد به دو گروه اصلى تقسيم مى‌شوند: يك مجموعه عمومى از مشكلات وجود دارند كه بر خيلى از موقعيت‌هاى آموزش، اثر مى‌‌گذارند و از تكنيك‌هاى معلّم مستقل هستند و مجموعه‌اى از مشكلات ويژه وجود دارند كه به احتمال زياد در درون يك چارچوب اصلاح رفتارى ،‌روى مى‌‌دهند.