کتـاب تکنیـک های رفـتــاری بخش اول

تکنيک های آموزشی – رفتاری برای کودکان در خودمانده

  ترجمه قسمت هايی از کتاب The Me Book نوشته پروفسور Lovaas

«بخش اول»

مقدمه مترجم

مربيان و والدين محترم، مطالبي که پيش رو داريد برگرفته از کتاب نوشته پروفسور لوواس مربوط به آموزش کودکان اوتیسم است.هدف از انتشار اين مطالب در اختيار قرار دادن اطلاعات و راهکارهايي براي افزايش کيفيت آموزش و بالا بردن سطح آگاهي خانواده ها و مربيان عزيز مي باشد. مواردي که در اين جزوه مورد بررسي قرار مي گيرد به والدين مي آموزد که چگونه مي توانند با صرف وقت، و به کارگيري دقت بيشتر با کودکان خود رفتار کنند و موارد مورد نياز کودکان را چگونه به آنها آموزش دهند که اشتياق يادگيري در فرزندشان شکوفا شود. ما مي توانيم با راهکارهايي که در اين جزوه ذکر گرديده بچه ها را هم از لحاظ آموزشي و هم از لحاظ رفتاري ياري نماييم

مرکز آموزش و توان بخشی کودکان اوتیسم

برخي از نکات احتياطي درباره فلسفه درمان آموزش :

نخست اينکه، هيچ روشي که بتواند تمام مشکلات افراد ناتوان ذهني را حل کند، وجود ندارد. البته افرادي که سعي دارند به اين اشخاص کمک کنند، به تعدادي از تکنيک هاي آموزشي نياز دارند. به عنوان مثال: روش هايي که براي محبت کردن و يا ترساندن يک کودک نابينا به طور ويژه اي خوب جواب مي دهد. ممکن است براي يک کودک اوتیسم سرکش تا اندازه اي متفاوت باشد. به هر حال(( معلم، درمانگر يا والد)) بايد انعطاف پذير، خلاق و قادر بر ايجاد تنوع در تکنيک ها و روش ها باشد

در آغاز کار، اهداف کوچک را مورد بررسي قرار دهيد، به گونه اي که شما و کودکتان مورد توجه قرار گيريد. مراحل کوچک رو به جلو را بيابيد. به جاي اميد داشتن و تقلا کردن براي دسترسي به برخي از ايده آل هاي دست نايافتني و يا فراتر از حد انتظار بايد به مجموعه اي از اهداف کوچک تر توجه کنيد. برنامه ها در توالي توسعه يافته اي گسترش داده مي شوند، به طوري که برنامه هاي آغازين بايد قبل از موارد ديگر شروع شوند. زماني که يک برنامه آغاز مي گرددو بچه موفقيتي در برخي از مهارتهاي اوليه کسب کرد، برنامه هاي بعدي ممکن است به گونه­اي ارائه شوند که زير مجموعه برنامه هاي نخستين باشند. اکثر برنامه ها تداوم دارند به طوري که داراي هيچ نقطه پاياني معني داري نيستند. همچنين در آغاز ممکن است يک کودک سه يا چهار برنامه را دريافت دارد.(به عنوان مثال در ماه هاي نخستين، او در جريان برنامه مربوط به کاهش عصبانيت، نشستن به طور مناسب، ايجاد تماس چشمي و توسعه تقليد غير شفاهي قرار مي گيرد). در حالي که يک سال بعد ممکن است 40 برنامه جاري را دنبال کند. برنامه هاي آغازين با جزئيات مرحله به مرحله به طور قابل توجهي گسترده مي شوند. چنين جزئيات وسيعي در برخي موارد فراوان به نظر مي­رسند، اما ما ترجيح داده ايم که با دقت به آن ها نگريسته شود

فصل اول

انتخاب پاداش:

پاداش هاي مثبت: معمولاً وقتي بچه کاري را درست انجام داد، او را با اين عبارات تشويق کنيد: (( اين جا يک تکه شيريني به عنوان پاداش وجود دارد)). ((امشب مي تواني ديرتر بخوابي)). ((مي تواني يک تکه بستني بخوري)). يا چيزهايي شبيه به اين جملات را بيان کنيد. بنابراين شما چيزي را به او مي دهيد که علاقه دارد.در آغاز کار، پاداش ها بايد کاملاً واضح و واقعي باشد (مثل بستني و بوسه).زماني که کودک مورد نظر پيشرفت مي کند، جوايز معمولاً کم رنگ تر مي گردند، به گونه اي که در اين هنگام فقط توسط يک نگاه يا برخي از تصديقات اندک رفتار فرد، انتقال داده مي شوند. خيلي از معلمان احساس مي کنند که رفتارهاي معين، ممکن است خودشان در حال تحسين قرار گرفته شوند و پاداش هاي ديگر مثل غذا و تحسين اجتماعي براي ابقاي رفتار، مورد نياز نيستند. اما در آغاز کار، تحسين کردن به خاطر رفتار ويژه، بايد صورت گيرد تا آن رفتار با اطمينان تثبيت شود. اين پاداش ها، مثبت ناميده مي شوند.موقعي که شما افراد ناتوان ذهني را تحسين مي کنيد، بر آن رفتار تأکيد زيادي داشته باشيد. مثلاً موقعي که مي خواهيد با بيان عبارات او را تشويق نماييد. کلمات ((آفرين)) ((خوبه)) يا ((عالي بود)) را با صداي بلند بيان کنيد. در صورتي که حضار وجود دارند از آن ها بخواهيد تا براي او دست بزنند و او را در آغوش بگيرند، ببوسند نوازش کنند. ما نوعاً همراه با تشويق و تحسين در غالب عبارات، از پاداش هاي خوراکي نيز استفاده مي کنيم. به عنوان مثال، شما با خردکردن غذاي يک بچه و تبديل آن به تکه هاي خيلي کوچک (يعني بخش هايي به اندازه يک نيمه از قند، نوشيدن مقدار اندکي از مايعات، ليس زدن يک شکلات کارامل براي يک بار) مي توانيد هزاران پاداش را براي رفتار مطلوب ايجاد نماييد. شما بايد انواع گوناگوني از تصديق ها را به کار بريد و ببينيد کدام يک بهتر جواب مي دهد

دوري از منفي ها:

نوع ديگري از پاداش، دوري از موارد منفي است. يک بچه نرمال نوعاً در رابطه با شکست يا ضعف احساس نگراني مي کند. درست انجام دادن رفتار، ناراحتي يا دلواپسي او را کاهش مي دهد. ليکن برخي از بچه هاي ناتوان ذهني به خاطر اشتباه کردن احساس ناراحتي و پريشاني ندارند. حتي اگر به طور قابل توجهي از هم نوعانشان عقب تر باشند و تحت کنترل قرار گيرند. غالباً قانع و خوشحال به نظر مي رسند ودنيا را همان طور که هست باور مي نمايند. در چنين مواردي معلم بايد با صرف نظر کردن از پاداش هاي مثبت يا عدم تصديق رفتارشان، به عنوان مثال با صداي بلند گفتن((نه)) باعث گردد تا آنها به خاطر رفتار اشتباه تا اندازه اي احساس ناراحتي و عدم آرامش کنند. اين مورد انجام مي شود تا تحرک بچه ها جهت يادگيري را افزايش دهد و بنابراين به آنها کمک کند تا مشکلات بعدي را کاهش دهند. با جدي بودن در مقابل کودکتان و شايد با ايجاد ناراحتي و ترس اندک در او توسط فرياد کشيدن بر او يا تنبيه کردنش، تحسين هاي اجتماعي شما(گفتن((آفرين)) بوسه ها و در آغوش کشيدن هاي شما) بلافاصله براي او موثرتر و مهم تر مي گردند به گونه اي که وقتي به او نشان داده ايد که شما نيز مي توانيد از دست او عصباني شويد، او شما را بيشتر تصديق مي کند

نکته مهم ديگر که بايد به خاطر داشته باشيد اين است که تا جايي که ممکن است خيلي زود از مرحله­ي پاداش غذايي خارج شده و پاداش هايي مثل تحسين هاي رايج((خوبه!)) ((عالي)) که نرمال و طبيعي هستند را به کار ببريد. بچه به شما مي فهماند که چه موقع اين برنامه را تغيير دهيد. اگر شما پاداش هاي غذايي را متوقف نماييد و رفتار بچه نامتناسب شود دوباره به سمت پاداش هاي غذايي برگرديد و رفتارش را بهبود بخشيد، سپس دوباره اين تغيير جهت را آغاز کنيد

تنبيه:

يکي از روش هاي تنبيه کردن اين است که عملي را انجام دهيم که براي بچه ناخوشايند باشد. به عنوان مثال با صداي بلند گفتن((نه!)) از جمله اين موارد است. براي برخي از بچه ها، گفتن کلمه ((نه!)) تمام آن چيزي است که شما بايد بگوييد تا آن ها کاري را که انجام مي دهند، متوقف نمايند. مواردي را امتحان کنيد که بچه از آن ها بيزار است و شما مي توانيد از آن ها به عنوان تنبيه استفاده کنيد. به عنوان مثال برخي از بچه ها از ورزش کردن نفرت دارند، بنابراين شما مي توانيد در زمان وقوع رفتار نامطلوب از ورزش هايي(مثل بشين- پاشو يا دويدن به دور ساختمان) استفاده کنيد

Time-out: محروم کردن

غالباً اين حالت ((محروم کردن)) مي تواند به طور ساده با روي گرداندن معلم از بچه به صورت عدم نگاه به او، يا کمي گسترده تر با قراردادن بچه در گوشه اتاق و شايد در حالت شديدتر، قرار دادن او در يک اتاق مجزاي بدون جذابيت و فارغ از فعاليت هاي مطلوب ديگر انجام شود. فاکتور معمول اين اعمال، اين است که آن ها به بچه نشان دهند که يک مدت زمان معيني وجود دارد که در آن هنگام او به انجام فعاليتهاي مطلوبش دسترسي نمي يابد و در آن موقع نمي تواند آن ها را انجام دهد. ممکن است بچه به مدت 3 تا 5 دقيقه در محروميت قرار داده شود، به طوري که در 30 ثانيه آخر او بايد کاملاً ساکت باشد. اگر در موقعي که بچه عصباني مي شود، او را از حالت محروميت خارج کنيد شما سهواً او را به خاطر عصبانيتش تشويق نموده ايد. همچنين مواظب باشيد که بچه را بيش از 5 دقيقه در محروميت نگه نداريد

Over correction: جبران اضافي

شايد بهتر اين باشد که روش جبران اضافي با ارائه برخي از نمونه هاي کاربردي آن معرفي گردد. تصور کنيد بچه شما به طور مکرر، شير را بر کف آشپزخانه مي ريزد. براي متوقف کردن چنين رويدادي در مراحل بعدي، بايد او را وادار کنيد تا نه تنها خودش اين مقدار شير را از روي زمين پاک کند، بلکه تمام کف آشپزخانه را نظافت نمايد. سپس بايد او را تمرين دهيد تا ليوان هاي مملو از شير را در آشپزخانه به دست گرفته و حرکت کند، بدون اين که آن را بر روي زمين بريزد. هر مورد ريختن شير برابر با تميز کردن کل آشپزخانه است

فصل دوم

نشستن مناسب:

ممکن است عجيب به نظر برسد اما بايد به بچه هاي خاص ياد داده شود که به طور صحيح روي صندلي بنشينند. اين اولين تجربه يادگيري است که مي تواند گام خوشايندي باشد. قبل از اينکه به برنامه هاي ديگر بپردازيد، اين برنامه را آموزش دهيد. سه دستور مفيد براي کمک کردن به بچه تا بتواند به طور صحيح در جلسات آموزشي بنشيند عبارتند از: 1- بشين 2- بلندشو 3- دست هايت آرام و راحت باشد.

بشين

اولين دستور بشين است که هميشه لازم نيست آن را آموزش دهيم، اگر بچه نمي داند چگونه روي صندلي بنشيند بايد از دستورات زير پيروي کنيد.

1- صندلي متناسب با اندازه ي بچه انتخاب کنيد، صندلي را مستقيماً پشت سر بچه بگذاريد.

2- دستور بشين را به بچه مي دهيم و سپس به او کمک مي کنيم (او را هل مي دهيم يا او را هدايت فيزيکي مي کنيم تا روي صندلي بنشيند).

3- وقتي کودک نشست، بلافاصله او را با مواد خوراکي يا پاداش هاي ديگر تشويق مي کنيم.

4- به بچه مي گوييم بلند شو (اگر لازم بود بلندش مي کنيم) و سپس مرحله ي دوم و سوم را انجام مي دهيم.

5- به بچه مي گوييم بشين و کمک ها را کاهش داده و به تدريج آن ها را محو مي کنيم.

آن قدر به بچه کمک مي کنيم تا زماني که خودش به تنهايي بنشيند. پاداش ها وقتي داده مي شود که بچه روي صندلي نشسته باشد. در گام هاي بعدي به تدريج فاصله صندلي و بچه را افزايش دهيد.

اگر قبل از اينکه شما از او بخواهيد، بلند شد با تأکيد(شايد با جدّيت) او را سرجايش بنشانيد آن قدر که او به خاطر بلند شدن از روي صندلي بدون اجازه شما، ناراحت شود.

حالا بايد دستور ((بلندشو)) را مطرح کنيم. ابتدا او را راهنمايي کنيم و اگر لازم شد بچه را از روي صندلي بلند کنيم و به او پاداش دهيم. به خاطر داشته باشيد وقتي به او مي گوييد ((بنشين)) بنشيند و وقتي مي گوييد((بلند شو)) بلند شود.

بچه بايد در انجام اينکه به دستور شما روي صندلي بنشيند، مهارت پيدا کند. در ابتدا به مدت 5 ثانيه روي صندلي بنشيند و به تدريج اين زمان را افزايش دهيد.

درست نشستن(صاف نشستن):

بچه مي تواند روي صندلي بنشيند، اما ممکن است روي صندلي خم شود يا سر بخورد.

اگر بچه به اين صورت روي صندلي نشست، مطمئناً به طور شايسته اي به آموزش توجه نمي کند. براي اينکه بچه خوب کنترل شود و پيچ و تاب نخورد، بايد صاف روي صندلي بنشيند، گام هاي زير براي آموزش اين دستورالعمل ها توصيه مي شوند:

1- وقتي بچه روي صندلي خم مي شود، يک سري فرمان ها بايد به او داده شود:

صاف بنشين(بايد محکم گفته شود) اجازه بدهيد بچه معني اين کار را بفهمد.

2- فوراً معني نشستن را با صحيح نشستن خودمان بر روي صندلي به بچه نشان بدهيم.

ممکن است لازم باشد بوسيله ي هل دادن از روبرو يا صاف کردن پشت بچّه او را راهنمايي کنيم.

3- به کودک براي درست نشستنش جايزه بدهيد.

4- بچه را در موقعيت هاي مختلف قرار دهيد و از او بخواهيد که بنشيند يک يا دو بار او را راهنمايي کنيد و سپس به او فرصت انجام اين کار را بدهيد.

5- اگر بچه نمي تواند صاف بنشيند و شما احساس کرديد که او تنبلي مي کند يا لجباز است. او را با زور بنشانيد. شما بايد بچه را به گونه اي آماده کنيد که بتواند خودش به طور مناسب و سريع بنشيند و سپس کار را با او شروع کنيد.

6- بعد از اينکه بچه پس از هر دستوري به طور صحيح نشست. خيلي گرم و صميمانه او را تشويق کنيد و ليکن بايد به جديت خود ادامه دهيد زيرا اگر جديت شما کم باشد او همچنان خميده مي نشيند.

دست ها آرام و بدون حرکت

سه دستور مهم براي آرام و بي حرکت ماندن دست ها.

همه بچه هايي که بي قرارند و يا خود تحريکي با دست هايشان دارند، نمي توانند توجه شان را جلب کنند. اين بچه ها ممکن است صحيح نشسته باشند و درست گوش بدهند.

اما اگر دست هايشان را تکان بدهند ممکن است کلماتي را که شما مي گوييد نشنوند.

آرام بودن دست ها ممکن است به چندين صورت باشد.

1- دست ها آرام و آويزان در کنار بچه باشد.

2- دست هايش را صاف روي پاهايش بگذارد.

3- دست به سينه بنشيند.

موقعيتي که براي بچه طبيعي تر و براي شما مفيد است را انتخاب کنيد. بچه هايي را که انگشت شصت و انگشت ديگر لمس مي کنند را بايد در موقعيت 2 قرار داد. با گذاشتن کف دست و انگشتان به صورت جدا از هم روي پا را امتحان کنيد تا بي قراري او کاهش پيدا کند. براي بچه هايي که انگشتانشان را تکان نمي دهند ولي دست هايشان را تکان مي دهند موقعيت 1 و 3 مناسب است

گام 1: وقتي بچه بي قرار است به او بگوييد دستهايت را آرام نگه دار و سپس او را مجبور کنيد دست هايش را در آن موقعيتي که مي خواهيد قرار دهد.

گام 2: جدي باشيد، بچه بايد ياد بگيرد که اگر خودش اين کار را انجام دهد خوشايندتر از آن است که شما آن کار را براي او انجام دهيد.

گام 3: وقتي که در گام هاي ابتدايي به بچه کمک مي کنيد براي پيروي از دستوراتتان به او پاداش دهيد.

گام 4: به تدريج مقدار کمکي که به بچه تان مي کنيد براي اينکه دست هايش را به دستور شما در موقعيت مناسب قرار دهد را کاهش دهيد. به بچه زمان کافي براي پاسخ دادن به دستوراتتان بدهيد و فقط زماني که ضرورت دارد به او کمک کنيد و تا جايي که لازم است راهنمايي ها را کم کنيد

a: وقتي شما مي خواهيد رفتاري را انجام دهيد به بچه بگوييد((اينجوري کن)).

b: اگر لازم شد او را راهنمايي کنيد تا از شما تقليد کند.

c: براي تقليد کردن از شما به او پاداش دهيد.

d: به تدريج و آرام آرام راهنمايي ها را کم کنيد و بعد به او دستور بدهيد(براي اينکه کارش را به طور مناسب انجام دهد اصلاً از حرکات دستتان براي او استفاده نکنيد).

گام 5: وقتي بچه متوجه شد از او چه مي خواهيد، به تدريج پاداش هاي غذايي را کم کنيد و رفتار درست او را فقط با تأييدهاي اجتماعي ادامه دهيد. براي مثال، هنگامي که شما بعد از هر پاسخ صحيح با غذا به او پاداش مي دهيد، بعد از آن به ازاي هر سه پاسخ صحيح، وسپس به ازاي هر 5 پاسخ صحيح به او غذا بدهيد و به تدريج اين پاداش­ها را کاهش داده و تأييدهاي اجتماعي را جايگزين آن کنيد. سرانجام تأييدهاي اجتماعي را کم کنيد، آن قدر که بچه ياد بگيرد هر روز به همان صورتي که از او انتظار مي رود به طور صحيح بنشيند

تعميم دهي درست نشستن

بعد از اينکه بچه ياد گرفت به طرز صحيح روي صندلي با يک بزرگسال و در يک اتاق بنشيند. اين يادگيري را به افراد ديگر وجاهاي ديگر تعميم دهيد. او بايد روي صندلي­هاي مختلف در اتاق نشيمن، آشپزخانه، حمام و اتاق خواب و ..... به دستور شما بنشيند. اشخاص مختلفي به عنوان معلم با او کار کنند و از صندلي هاي مختلفي نيز استفاده کنيد. احتمال دارد وقتي جاي بچه را عوض کرده و او را کنترل مي کنيد تا به تقاضاهاي شما جواب دهد هر چند تقاضاهاي شما معقول و ساده باشد، بچه کج خلق شود و نق بزند