آموزش مفاهیم دبستانی

آرزو رضایی
در گیر و دار آموزش الفبا، خواندن و نوشتن به کودکان اتیستیک و نیز کودکان با نیازهای خاص با مسائل و مشکلات مختلفی روبه رو خواهیم شد. اگرچه ما بسیاری از مفاهیم اساسی را قبلا" به کودک آموزش داده ایم، به علل گوناگونی از قبیل عدم تعمیم دهی یا بیش تعمیم دهی، فراموشی مفاهیم پایه به علل عدم تکرار و یا عدم استفاده عملی، ضعف در یکی از انواع حافظه یا مراحل آن و... کودکان دچار وقفه در ادامه روند یادگیری یا اشتباهات بسیاری می شوند که مانع پیشرفت آموزش می شود.
اگرچه تشخیص علل این مشکلات کمک شایانی به برطرف کردن آنها خواهد کرد اما این تشخیص کار چندان آسانی نخواهد بود زیرا در اکثر موارد مجموعه ای از علل مختلف در تعامل با یکدیگر این مسائل را موجب می شوند و از جمله شایع ترین مشکلات آموزشی که شخصا" با آن ها برخورد داشته ام خواندن و نوشتن بدون درک مفاهیم آن ها، خواندن از روی یک کتاب خاص و عدم تعمیم دهی به کتاب ها یا متون دیگر، عدم درک مسائل ریاضی و مفاهیم درس علوم و در سال های بالاترمسائل و قوانین اجتماعی ، درک زمان و پویا بودن آن( گذشته، حال و آینده)، مشکلات عدیده در تصویرسازی ذهنی برای درک قواعد و قوانین علمی و... بوده است. از آن جا که با انبوه شدن این مشکلات برطرف کردن آن ها کاری غیرممکن خواهد بود، از همان ابتدای شروع آموزش مفاهیم دبستانی باید هشیار بود و نارسایی های موجود را یافته و حتی الامکان برطرف نمود.
در مورد خواندن و نوشتن، کتاب بنویسیم سال اول ابتدایی راهنمای خوبی برای کشف این مشکلات است. همان طور که می دانیم بالاخص کودکان اتیستیک با عملکرد بالا که موفق به تحصیل می شوند، از حافظه ی ( تصویری یا شنیداری)، قوی برخوردار هستند که می توانند این نقطه ضعف ها را تا مدت ها پنهان کنند. بنابراین برنامه های درک مفاهیم را که شامل پرسش و پاسخ های گوناگون و از ساده به پیچیده است را در موضوعات درسی به صورت کتبی و شفاهی ادامه می دهیم و در این مورد از تمرین های کتب درسی بهره می گیریم.
موضوعاتی که در کتب درسی ارائه می شوند، دقیقا" همان موضوعاتی هستند که کودکان باید به درک انتزاعی نسبتا" خوبی در مورد آن ها برسند. اگر چه در کلاس اول ابتدایی و در حین آموزش الفبا مسائل زیادی در زمینه ی ادبیات و درک انتزاعی وجود ندارد، اما این مفهوم سازی و تصویرسازی ذهنی را می توانیم با تمرین هایی تقویت کنیم. تمرین هایی مثل جمله نویسی، تصویرخوانی، ساختن کلمات با معنی از حروف یا هجاهایی به هم ریخته ، ساختن جملات بامعنی از کلمات درهم و درنهایت ساختن یک داستان کوتاه از جملات پراکنده، جورکردن تصاویری که بیانگر یک داستان یا یک واقعه با ترتیب زمانی یا مکانی منطقی هستند و...
برای فهم بهتر و یافتن نمونه های عملی دیگر سعی خواهیم کرد که این موارد را با بیان مثال هایی روشن سازیم.
جمله سازی:
جمله سازی یکی از تمرینات بسیار خوب برای درک مفاهیم دشوار به کودکان است که آن را در آموزش پیش دبستانی و به صورت شفاهی تا سطح ساختن چند جمله که مفاهیم متفاوتی دارند با یک کلمه ی واحد ادامه می دهیم. اکنون پس از اینکه کودک توانست خواندن و نوشتن تعدادی از حروف الفبا را یاد بگیرد ، همان تمرینات را بصورت کتبی انجام می دهیم. ابتدا کودک باید با هر کلمه یک جمله درست و با مفهوم بسازد و سپس جمله های بعدی و بسته به توان کودک 3 تا5 جمله متفاوت را با یک کلمه بسازد. جمله ها نباید حتما" بسیار پیچیده و یا طولانی باشند، بلکه هدف عبور کودک ازقالب کلیشه ای خود ، گسترش قدرت تصویرسازی ذهنی به صورت هدفمند و درک ارتباط بین کلمات و جمله ها و واقعیت بیرونی آن هاست. مثلا" اگر از کودک خواستیم با کلمه کتاب چند جمله بسازد، می تواند این دایره شامل جمله هایی توصیفی( کتاب جلد دارد)، عملی، کاربردی( من کتاب می خوانم)، داستانی یا روایی( پدرم برای من یک کتاب خرید)، گزارشی یا خبری( سارا کتاب را گم کرد) و... می شود.
هنگامی که کودک بتواند جملات مختلفی را با یک کلمه بسازد . علاوه بر قالب ساختاری جمله، چارچوب های درکی متفاوتی را تصور و مکتوب کند، گامی بسیار مهم در درک خوانده ها برداشته است. مسلم است که ارزش به دست آوردن این توانایی ها زمانی آشکارتر خواهد شد که کودک با کلمات و مفاهیم انتزاعی روبه رو شده و باید برای خودش چارچوب های ذهنی ای را ترسیم کند که به صورت عینی ملموس نیستند.
مفاهیمی مثل مهربانی، همکاری، قضاوت، ارزش و...که کودک می بایست آنها را لاجرم با کنار هم قرار دادن جنبه های مختلف دیگر فهمیده و از به هم پیوستگی این ادراکات سایر مفاهیم را انتزاع کند.
جمله نویسی برای یک تصویر:
در این تمرین کودک باید برای یک تصویر جملاتی ساده و مربوط بنویسد. در این تمرین سعی بر این است که کودک ارتباطات منطقی بین اجزای تصویر را پیدا کند. مثلا" تصویری از یک کودک در حال بازی با توپ در یک فضای باز. در این جا کودک علاوه بر جملات توصیفی قابل رؤیت، به سایر جنبه های این تصویر توجه می کند، فرضیاتی برای خود می سازد که باید بر اساس استدلال های منطقی آن ها را رد یا تأیید کند. کودک را هدایت می کنیم تا فرضیات را ساخته و براساس شواهد موجود در تصویر آن ، ردیف کرده و به هم پیوند بزند. احتمالات را بررسی کند و در نهایت چندین جمله و گاهی یک داستان کوتاه در مورد آن بنویسد. برخی از مفاهیم کمیک و طنز را می توانیم در این تمرین گنجانده و به کودک برای درک آن ها کمک کنیم.
ساختن کلمات با معنی از حروف بهم ریخته:
این تمرینات را با کلمات سه حرفی شروع می کنیم و ترجیحا" کلماتی که کودک آن ها را آموخته و می شناسد. کم کم کلمات را با حروف بیشتر و دشوارتر. اگر کلمات مورد نظر اسامی اشیا یا افراد باشند، تشخیص اینکه کودک آن ها را درک کرده یا خیر چندان دشوار نیست. هنگام کار با کلمات انتزاعی باید آموزش را تا پیدا کردن کلمه و توضیحاتی در مورد آن ادامه دهیم. در تمرین ساختن جمله یا کلمات بهم ریخته کودک علاوه بر یاد گرفتن جای هر کلمه در جمله می آموزد که چگونه مفاهیم خاصی در یک جمله بیان می شوند. برای مثال قید زمان در جمله بیانگر زمان و قید مکان به ما می گوید که کجا این اتفاق افتاده و... همان طور که مشخص است برای اینکه کودک مفاهیم جملات نوشته شده را درک کند، او را با سؤالاتی در مورد آن جمله به چالش می کشیم. برای مثال کودک کلمات بهم ریخته ( رفت- به- علی- مدرسه- دیروز)، را مرتب می کند (علی دیروز به مدرسه رفت). در این جمله قید زمان وجود دارد، یعنی کودک باید متوجه باشد که به مدرسه رفتن علی دیروز بوده است. همچنین قید مکان ( علی کجا رفته است؟).
به همین ترتیب تعداد کلمات جمله باز افزوده شده و کودک با کمک این تمرینات یاد می گیرد که چیزهایی را که می خواند در ذهن خود تجزیه و تحلیل کند و مفاهیم را از این کلمات کنار هم قرار داده شده استخراج کند.
در ادامه ی این سلسه تمرینات می توانیم جملات به هم ریخته یک داستان کوتاه را در اختیار کودک قرار داده تا با ترتیب منطقی رویدادها یک داستان یا روایت با معنی بسازد. اگر به خاطر بیاورید ما در آموزش پیش دبستانی و گفتار تکمیلی مشابه این تمرین را با تصاویر زنجیره ای بیان کردیم.
تفاوت بزرگ این دو تمرین این است که در این جا تصاویر که برای کودک فهم آسان تری دارند وجود ندارند بلکه کودک باید این جملات را بخواند و آن ها را درک کند و سرانجام سیر روایی منطقی بین این جملات را پیدا کرده بنویسد. در ابتدا با تعداد جملات کمتر شروع می کنیم و در صورت لزوم جملات را بر تکه های کاغذ می نویسیم تا کودک بتواند راحت آن ها را جابه جا کرده و محل درست آنها را پیدا کند. در ادامه کودک یاد می گیرد که این کار را به صورت ذهنی انجام داده، جملات را بفهمد و آنها را مرتب کند.
در تمامی این تمرینات می توانیم به منظور سهولت ادراک کودک تمرینات معکوس را در ابتدا انجام دهیم. مثلا" یک کلمه ی آشنا و قابل فهم را نوشته و از کودک می خواهیم که حروف آن را به صورت پراکنده کنار هم بچیند. از حروف پلاستیکی، آهن ربایی و یا نوشته بر روی تکه کاغذهای کوچک می توان کمک گرفت. به همین ترتیب جمله را بر روی کاغذ می نویسیم تا کودک بخواند سپس آن را قیچی کرده و کلمات را به صورت پراکنده کنار هم قرار داده و بعد دوباره مرتب کند و در نهایت جدا کردن کلمات یک داستان کوتاه و دوباره مرتب کردن آن ها. در این تمرینات هدف درک مفهوم خوانده هاست و می توانیم در همه ی مراحل از سؤالات درکی چه به صورت شفاهی و چه به صورت کتبی استفاده کنیم.
در این راستا و بالاخص برای درس فارسی کلاس اول ابتدایی، تمرینات زیادی را می توان برای کودک برنامه ریزی کرد. برای مثال، پر کردن جای خالی در حروف یک کلمه، کلمات یک جمله یا جملات یک داستان با ارائه ی گزینه هایی برای انتخاب یا بدون ارائه گزینه ها هم نمونه های خوبی در این زمینه می باشند. کم کم و با گسترش آموخته های کودک می توانیم از تمرین درک مطلب کتبی هم استفاده کنیم. کودک متن یا داستان کوتاهی را خوانده و سپس به سؤالات در مورد آن پاسخ می دهد. همان طور که می دانیم این تمرین بسیار ضروری و مهم است چرا که کودک در طول تحصیل باید قادر به خواندن و درک کردن و پاسخ به سؤالات مختصر یا مفصل باشد. سؤالات را طوری طراحی می کنیم که گاهی یک کلمه یا دو کلمه برای جواب کافی است و گاهی کودک مجبور به نوشتن چند جمله می باشد. سؤالات بله و خیر و چند گزینه ای را هم مدنظر قرار می دهیم. مثل همیشه خاطر نشان می کنیم که این تمرینات برای کودکان مختلف، زمان، شکل، دشواری و... متفاوتی می توانند داشته باشند و سطح هر آموزشی باید متناسب با سطح و ظرفیت کودک برنامه ریزی و اجرا شوند.
تمرینات دیگری نیز در این رابطه می توانیم برای کودکان در نظر بگیریم که برای پیشگیری از طولانی شدن مطلب ترجیحا" در شماره ی بعد به آن ها می پردازیم و سعی می کنیم با آموزش این مهارت ها کودک را برای بهتر درک کردن موضوعات علمی در درس علوم، مسائل ریاضیات و سایر دروس کمک کنیم.