مفاهیم انتزاعی

آرزو رضایی

در مباحث قبلی تا حدودی به آموزش چگونگی جستجوگری برای ادراک کلمات و موضوعات انتزاعی پرداختیم. در این شماره به آموزش برقراری ارتباط بین موضوعات و کلمات می پردازیم. در این راستا باید بررسی کنیم که کودک تحت آموزش ما قادر به تجسم ذهنی و تصور و تخیل کردن است یا خیر.
اکثر کودکان اتیستیک مشکلات عمده ای در این زمینه دارند و یا اگر قادر به انجام آن باشند خیلی کلیشه ای و انتخابی است، یعنی فقط در حیطه ی علایق خود تخیل می کنند. گاهی هم تصورات ذهنی آنها بسیار مکانیکی و مرز بندی شده و انعطاف ناپذیر است. آموزش ذهنی و تخیل کردن هم مثل همه ی آموزش های دیگر باید از حیطه های بسیار آسان به سمت دشوار حرکت کند. باید توانایی کودک را محک بزنیم تا بفهمیم از کجای این پیوستار شروع کنیم. ساده ترین قسمت تجسم سازی، ارائه ی یک تصویر نه چندان شلوغ برای چند ثانیه و حذف آن است. سپس از کودک در مورد عناصر تصویر سوال می کنیم.
لازم به ذکر است که توانایی پیش نیاز برای انجام این تمرین پرورش حافظه ی دیداری کودک است. حافظه ی دیداری، توانایی کودک در دیدن و بیان تعدادی شی یا تصویر می باشد. در روش آموزش گام به گام ما از ارائه ی یک یا دو شی شروع می کنیم. وقتی کودک قادر به انجام این کار بود تعداد اشیا را افزایش می دهیم. مثلا سه شی را روی میز می چینیم و به کودک می گوییم چه چیزهایی روی میز است آن ها را نگاه کن. سپس چشمان او را بسته و یک شی را حذف می کنیم.کودک باید بتواند به خاطر بیاورد که چه چیزی حذف شده است.
این برنامه را تا ارائه ی پنج شی و حذف هر پنج شی و یادآوری آن توسط کودک ادامه می دهیم. برای تعمیم از کارت ها و اشیای مختلف استفاده می کنیم. اکنون کودک قادر خواهد بود یک تصویر را ببیند و سپس در غیاب آن اجزا و عناصر آن را شرح دهد. به مرور می توانیم محل قرار گرفتن و ارتباط عناصر تصویر را نیز سوال کنیم. برای مثال: بادکنک کجا بود؟ چه کسی به کودک غذا داد؟ و دیگر سوالات مربوط به تصویر...
اگر کودکی برای توضیح تصاویر در غیاب آنها مشکل داشت می توانیم آن برنامه را به یک مرحله قبل برده و یک موقعیت طبیعی را به کودک نشان دهیم و در مورد آن از او سؤال کنیم. برای مثال مجموعه ای از اشیا و افراد درون یک اتاق یا چند ثانیه از فیلمی را به کودک نشان دهیم، سپس آن را از معرض دید او خارج کرده، در مورد اشیا، افراد و اتفاقات آن موقعیت سؤال کنیم.
به مرور کودک یاد می گیرد به تمام موارد توجه کرده و آن ها را تجزیه و تحلیل کند. وقتی کودک این مرحله را یاد گرفت، در مرحله ی بعد تمرین را به صورت شنیداری برای کودک تدارک می بینیم. مثلا" به کودک یک کلمه را گفته و از او می پرسیم به یاد چی می افتد؟ "وقتی می گوییم دریا به یاد چی می افتی" کودک باید بتواند چیزهای مربوط به دریا را ذکر کند. اگر نتوانست، تصویری از دریا را به او نشان می دهیم تا به صورت عینی ببیند. با تکرار موضوعات کودک یاد می گیرد تصویری از کلمه ی مورد نظر را در ذهن خود تجسم و آن را بیان کند.
پس از این مرحله به کودک یک موقعیت را ارائه می دهیم که خودش آن را تجسم کند. فکرکن به یک باغ رفته ای چکار می کنی؟ چی می بینی؟ اکنون کودک باید خود را در باغ تجسم کند (ابتدا مطمئن شوید که کودک باغ را می شناسد) و کم کم او را هدایت می کنیم تا از عینیات فراتر رفته و یک ماجرا برای خودش در باغ خلق کند.
بیان داستان تخیلی مرحله ی بعد است ابتدا می توانیم یک تصویر را به کودک نشان دهیم و بخواهیم که برای آن یک داستان تعریف کند. در مراحل آموزش گفتار قصه گویی را شرح دادیم. داستان کودک ابتدا ممکن است خیلی عینی و مربوط به اجزای تصویر باشد اکنون باید با سؤالات مختلف او را هدایت کنیم تا اتفاقاتی را برای شخصیت داستان تصور کند، اتفاقات را منظم کرده و نتیجه گیری کند. به طور مسلم برای این موارد زمان زیادی لازم است تا کودک بتواند به طور مستقل تخیل کند. معمولا" تخیلات آن ها تمایل به سمت کلیشه ای بودن دارد که هر بار با ارائه ی سرنخ ها و هدایت های لازم به اصلاح آن می پردازیم.
در بیان داستان تخیلی برای تصویر می توانیم خودمان یک داستان تخیلی برای کودک بگوییم. داستان خیالی چالش بزرگی برای کودکان اتیستیک است زیرا تصور یک اتفاق خیالی مثل اینکه یک موجود غیر جاندار صحبت کند، حرکت کند یا پرواز کند و... می تواند بسیار نامعمول و غیرقابل هضم باشد. حتی درک توضیحات مربی در مورد موضوعات تخیلی نیز برای کودک بسیار دشوار است. اما کم کم برای او جا می افتد. هر بار برای او توضیح می دهیم که توی قصه این چیزها می تواند پیش بیاید.
اگر کودک در ارائه ی دوباره ی یک تصویر، قصه ی قبلی یا قصه ای که ما بیان کردیم را تکرار کرد از او می خواهیم که یک قصه ی جدید بگوید. شاید برای اینکه مفهوم جدید و تازه را درک کند مجبور باشیم خودمان برای یک تصویر چندین داستان کاملا" جدید و متفاوت بیان کنیم که تا حدودی به آن تصویر مربوط باشد.
پس از این مرحله کودک باید بتواند بدون تصویر یک داستان تخیلی بسازد. ابتدا یک قصه ی نیمه تمام تخیلی را برای کودک تعریف کرده و از او می خواهیم آن را تکمیل کند. کم کم قصه ی ناقص را کوتاه تر بیان می کنیم تا کودک ابتدای ماجرا را هم خودش خلق کند. و در پایان از کودک می خواهیم که خودش برای ما یک قصه ی خیالی را شروع وتعریف کند. در این راستا موجودات خیالی را نیز به کودک معرفی می کنیم مثل غول، هیولا، پری، موجودات فضایی و... زیرا کودک ممکن است در کارتن ها و فیلم ها با آن ها مواجه شده و لازم است بداند که این چیزها فقط متعلق به دنیای قصه ها است. به این صورت کودک علاوه بر تخیل کردن کم کم به ادراک مرز بین خیال و واقعیت نیز می پردازد.
اگر کودک دارای توانایی خواندن و نوشتن است می توانیم به صورت کتبی هم این موارد را با او کار کنیم. بسیاری از کودکان اتیستیک که وارد مدرسه شده اند در درک مسائل ساده ریاضی مشکل دارند. این تصور کردن و خلق کردن داستان های خیالی می تواند به ادراک مسئله و پردازش ذهنی کمک زیادی بکند.
اکنون برمی گردیم به موضوع اول یعنی برقراری ارتباط بین کلمات وموضوعات. اکنون که کودک یاد گرفته چیزهایی را در ذهن خود تجسم کند و تا حدودی تخیل کند، با سؤالات مختلف و ایجاد چالش او را وادار به تصویر سازی ذهنی وتجسم کردن و یافتن پاسخ می کنیم. برای مثال از کودک می خواهیم یک موقعیت را تصور کند "مثل رفتن به پارک" و مسائلی در مورد آن را بیان کند. به او می گوییم اگر وقتی که توی پارک بازی می کنی متوجه شوی که گم شده ای و مادرت در کنارت نیست چه پیش می آید؟ توچه کار می کنی؟ کودک مجبور است این مساله را در ذهن خود تجسم کرده و به ارائه ی راه حل در ذهن خود بپردازد.
این گفتگو می تواند کودک را بر آن دارد که به موقعیت فکرکرده و خود را به چالش بکشد و راه حل هایی را که شخصیت های داستان خیالی خود در آموزش ها استفاده کرده بودند به خاطر آورده و برای حل مشکل خیالی خود پیشنهاد دهد. به این صورت به برقراری ارتباط بین کلمات و موضوعات پرداخته و آن ها را در ذهن خود تجزیه و تحلیل می کند.
برای تعمیم پذیری باید سؤالات وچالش های مختلفی ایجاد کنیم تا کودک آن ها را حفظ نکرده و برای هر مورد به طور کاملا" مجزا شبکه معنایی را در ذهن خود تشکیل داده و از آموخته های قبلی خود استفاده کند.
در مباحث بعدی به ابعاد دیگری در زمینه آموزش ادراک و مفاهیم انتزاعی می پردازیم.