آموزش الفبا، خواندن و نوشتن

آرزو رضایی
هدف نهایی از آموزش و توان بخشی کودکان اتیستیک اگر چه بهزیستی و حرکت به سمت یک زندگی عادی تر و سازگاری هرچه بیشتر با محیط و افراد و ادغام در جامعه می باشد، بر این مهم نیز تاکید می کنیم که خواندن و نوشتن، از موارد مهم در راستای تحقق این هدف است. کودکی که به خواندن و نوشتن علاقه مند بوده و موفق به کسب این مهارت می شود، می تواند به وسیله ی خواندن فهم خود را از مسائل پیرامونش ارتقا بخشیده و به وسیله ی نوشتن، سطح تمرکز، حافظه و درک انتزاعی و بیان احساسات خود را گسترش بدهد. بنابراین تلاش می کنیم تا کودکانی که توانایی با سواد شدن را دارند اما به دلیل مشکلات رفتاری و اجتماعی نمی توانند وارد مدرسه شده یا سرعت یادگیری آن ها نسبت به سایر کودکان پایین تر است نیز بتوانند آن را بیاموزند. همان طور که می دانیم درصدی از کودکان اتیستیک، صرف نظر از میزان درک و بهره ی هوشی آن ها و با تکیه بر حافظه ی دیداری و شنیداری بی نظیر خود به راحتی و حتی قبل از آموزش رسمی ، الفبا را می آموزند. هر چند این کودکان نیز نیازمند برنامه ریزی برای آموزش همراه درک صحیح از کلمات و جملات می باشند و گاهی با مشکلات عدیده ای در زمینه درک مفاهیم و آن چه را که می خوانند و می نویسند و نیز در حل مسئله و ... می شوند. با این حال می دانیم که به خاطر در اختیار داشتن ابزار خواندن و نوشتن، از منابع بیشتری برای یادگیری و ادراک بهتر برخوردار هستند. پس چالش اصلی ما هنگام مواجهه با کودکانی است که در سطح متوسط اختلال قرار دارند. کودکانی که می دانیم احتمالا شرایط یادگیری الفبا را دارند، اما برای موفقیت در این زمینه نیازمند یک برنامه ریزی گام به گام و دقیق می باشند. از آن جایی که شکست های پی در پی و اختلالات در خواندن و نوشتن منجر به ناامیدی و خستگی و دلزدگی کودک و والدینش شده و ممکن است به پیامدهای روانی جبران ناپذیری منجر شود، بهتر است که زمان شروع و برنامه ریزی دقیق آن را به متخصصان کارآزموده واگذار کنیم و آنان را در این زمینه کمک و همراهی کنیم.
نکته حائز اهمیت دیگر در این خصوص که باید با جدیت به آن بپردازیم این است که لزوما و مطمئنا همه کودکان اتیستیک برای داشتن یک زندگی بهتر نیازمند آموزش الفبا نیستند. هر کودک شخصیت، استعداد و توانمندی ویژه خود را دارد و ما هرگز نمی توانیم و نباید یک برنامه ی مشترک و ثابت را برای همه ی کودکان در نظر بگیریم. اگر کودکی به شرایط و توانمندی آموزش خواندن و نوشتن نرسیده اما در مهارت های عملی وحرفه آموزی پیشرفت بهتری را نشان می دهد، موظف و مکلف هستیم که فرصت های آموزشی وی را بیشتر معطوف به حرفه آموزی و مهارت های اجتماعی و سازگاری ارتباطی نماییم و آموزش الفبا را در درجه دوم اهمیت و فعالیتی جانبی در نظر بگیریم.
همچنین ایجاد علاقه در کودکان برای یادگیری الفبا و خواندن و نوشتن باید از سنین پایین ایجاد شود. آشنا کردن کودک با کتاب و تصاویر و داستان ها و نقاشی کشیدن و رنگ آمیزی های خلاقانه به صورت فعالیت های لذت بخش و نیز شروع مهارت های پیش دبستانی به صورت جذاب یک طرف ماجرا و نیز شروع آموزش الفبا طرف دیگر این داستان است. در آموزش مهارت های پیش دبستانی باید سعی کنیم که شروع مداد دست گرفتن و هدف دار کار کردن با آن، همواره فعالیتی دوست داشتنی وهمراه با بازی و لذت بخش باشد. کما این که بسیاری از کودکان اتیستیک در گرفتن مداد، قدرت استفاده از آن، هماهنگی بین دست و چشم و.. مشکلات بسیاری دارند و نحوه ی برخورد با این مشکلات و رفع آن ها در انگیزه های بعدی کودک نقش مهمی ایفا می کند. از طرف دیگر زمان شروع آموزش الفبا و نحوه ی شروع آن و شیوه ی برخورد با مشکلات پیش آمده و زمان شروع آموزش تعیین کننده علاقه و انگیزه کودک خواهد بود. زمان شروع آموزش نه به سن کودک، بلکه به شرایط ، آمادگی ذهنی و جسمی و روانی او بستگی دارد. کودک باید مهارت های پیش دبستانی را حد قابل قبول و کافی کسب کرده و از نظر درکی نیز آموزش های لازم را پشت سر گذاشته باشد .
ما در مباحث گذشته نحوه ی آموزش مهارت های پیش دبستانی را به تفضیل شرح داده ایم. با شروع مبحث آموزش الفبا، ناچار به مرور یا تکمیل برخی از این مهارت ها خواهیم پرداخت.
همان طور که واقف هستیم، خواندن و نوشتن دو سطح عالی زبان پس از شنیدن و گفتن هستند. از آن جایی که موثرترین روش یادگیری حرکت از سطوح پایین به بالا و گام به گام می باشد، خواندن نیزدر فرایند آموزش مقدم بر نوشتن است. هر چند که ما به وجود افراد و استعدادهای کاملا استثنایی در کودکان اتیستیک اذعان داریم و می دانیم که برخی از این کودکان می توانند کاملا برعکس عمل کنند و موفق باشند، اما تجربه نشان داده است که همیشه حرکت در یک مسیر مستقیم منظم از سطوح پایین تر به بالاتر و از آسان به دشوار نتایج بهتری در بر داشته و کودکان در این فرآیند آموزشی، افت و خیز کمتری داشته و بهتر از پس آن برمی آیند.
نکته بعدی که باید به آن توجه کنیم، ارائه پاره ای از تمرینات خاص و تسهیل کننده، پیش از شروع آموزش است. ما بسته به نیاز و توانایی کودک یک دوره ی سه تا شش ماهه را برای انجام این تمرینات و آماده سازی کودک مفید می دانیم. در این دوره مهارت هایی را که کودک باید در حین خواندن و نوشتن انجام دهد به اجزای کوچکتر تقسیم کرده و آموزش را شروع می کنیم. این بازه زمانی می تواند در مراحل آخر و مهارت های پیش دبستانی بوده تمرینات به برنامه آموزشی کودک اضافه شوند. این برنامه ها عمدتا بر مبنای کتاب های درسی اول ابتدایی هستند. اولین مرحله تصویر خوانی یا همان آموزش نگاره هاست. اگر چه آموزش های گفتاری ما پیش از این در برگیرنده بیان جزئیات تصاویر، رنگ ها، ارتباطات، مفاهیم فضایی و مفاهیم انتزاعی، جمله سازی برای تصاویر، کلمه ها و حتی بیان داستان بوده است. در این مرحله تکیه بر کلمات، حروف، هم پایان ها، هم آغازها و.. بوده است. بنابراین هدف هدایت کودک به سمت یادگیری آن ها است.
کلی خوانی: در هم آیندی تصاویر و کلمات، کودک باید شکل کلی کلمات را همراه با تصاویر همان کلمات دیده و به صورت دیداری به حافظه ی خود بسپارد. کلی خوانی در ابتدای آموزش می تواند کمک شایانی به پیشبرد آموزش و موفقیت آمیز بودن آن داشته باشد. این تمرین را هنگام نگاره خوانی برای تعدادی از کلمات و تصاویر بسته به شرایط کودک انجام می دهیم.
تشخیص صدای اول و آخر کلمه، در ابتدا یک کلمه ساده را بیان کرده و از کودک می خواهیم پس از تکرار آن صدای آخر کلمه را بگوید. اگر کودک به سرنخ و کمک نیاز داشت می توانیم با تاکید بر صدای آخر، کشیده یا پرفشار بیان کردن حرف آخر به او کمک کنیم و یا در صورت لزوم خودمان حرف آخر کلمه را گفته و برای کلمات بعدی این شانس را به کودک بدهیم تا خودش پاسخ را بفهمد. در این جا اطمینان حاصل می کنیم که کودک مفهوم آخر را خوب می داند و فراموش نکرده است، زیرا ممکن است که به دلیل عدم تمرکز یا خوب جا نیفتادن مفهوم آخر موفق به بازیابی آن نشود. در صورت لزوم آموزش مفهوم آخر را دوباره تکرار می کنیم. هنگامی که کودک در تشخیص صدای آخر کلمات یا تقریبا دو سوم حروف الفبا موفق بود، تشخیص صدای اول را به همان روش کار می کنیم و در مرحله آخر به طور همزمان.در پایان با ترتیب تصادفی و غیر یکنواخت سوالات از یادگیری کامل آن اطمینان حاصل می کنیم .
هم پایان ها و هم آغازها، پس از این که کودک در تشخیص صدای اول و آخر کلمات یادگیری قابل قبولی حاصل کرد، به تمرین تشخیص و بازیابی کلمات هم پایان می پردازیم. دو کلمه ی ساده مثل آب و کتاب را بیان کرده و از کودک می خواهیم حروف آخر یا صدای آخر آن ها که شبیه هم هستند را تشخیص دهد. پس از آن از کودک می خواهیم کلمه یا کلمات دیگری را که صدای آخر مشابه این دو کلمه دارند بیان کند. اگر کودک در یافتن کلمات دیگر مشکل دارد. می توانیم برای تسهیل از تصاویر استفاده کنیم. در مرحله بعد کلمات هم آغاز و هم پایان به طور هم زمان کار می شود. ترکیب صامت و مصوت یک تمرین تسهیل گر و مفید دیگر ترکیب حروف صدادار با حروف بی صدا یا همان صامت ها است. در حروف الفبای فارسی، حروف صدادار (آ، او..) با حروف بی صدا (ب، پ و..) ترکیب شده و هجاها را می سازند. و کلمات از کنار هم قرار گرفتن این هجاها تشکیل می شوند. ابتدا خودمان حرف (ب) را با (آ) ترکیب کرده و توضیح می دهیم که (با) از این ترکیب به وجود می آید. می توانیم آن را در قالب یک داستان بیان کنیم. یک روز یک (ب) تنهایی بازی می کرد که (آ) اومد کنارش و به آن چسبید حالا شدند (با) و حالا بزرگتر و قوی تر شدند به همین ترتیب برای حروف دیگر تمرینات را ادامه می دهیم. به طور معمول کودکان پس از چندین مورد قادر به ترکیب حروف و ساختن هجاها خواهند شد. امال اگر کودک نمی تواند به طور ذهنی این کار را انجام بدهد از سرنخ ها و کمک های دیداری استفاده می کنیم، مثلا کنار هم قرار دادن حروف پلاستیکی، مغناطیسی، نقاشی و قیچی کردن حروف روی مقوا و ساختن هجاها و ... در هنگام انجام این تمرینات می توانیم به وجود برخی اختلالات خواندن پی برده و با انجام تمریناتی در همین ابتدای کار به کودک کمک کنیم. برای مثال کودکی که به کرات در تشخیص صدای آخر یا اول دچار اشتباه می شود ممکن است از نظر تمیز شنیداری یا حافظه ی شنیداری کوتاه مدت دچار مشکل باشد. در بخش تقویت حافظه راهکارهایی را برای تقویت و بهبود حافظه شنیداری ارائه کردیم که در این جا می توانیم با به کارگیری آن ها به کودک کمک کنیم. در مبحث بعدی به ادامه ی آموزش الفبا خواهیم پرداخت.