اهمیت بازی درمانی تعامل والد- کودک برای والدین کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم

دکتر سعید رحیمی
امروزه توجه به مداخلات خانواده محور در حوزه اختلال تحولی عصبی اتیسم (اوتیسم) ضروری به نظر می رسد. از این رو پرداختن به روش های مبتنی بر تسهیل تعامل والد- کودک اتیسم(اوتیسم) به لحاظ نشانه های بالینی تعاملات اجتماعی، زبانی و همچنین رفتاری می¬تواند باری از مشکلات کفایت اجتماعی این کودک را کاهش دهد. یکی از روش¬های تسهیل تعامل والد- کودک اتیسم (اوتیسم) بازی درمانی مبتنی بر تعامل والد- کودک می باشد. این روش برگرفته از مبانی روان شناختی انسان گرایی و ساختار بازی درمانی کودک محور است.
کاربرد این روش مداخله ای از دست آوردهای لوئیس و برنارد گرنی(1965) بوده که بر نقش والد و در اینجا مادر، به عنوان عامل درمانی تأکید شده است. امروزه این روش درمانی در قالب فیلیال تراپی( Filial Therapy) در حوزه مداخلات خانواده محور کودکان دچار اختلال های روان شناختی هم مورد استفاده قرار می گیرد.
شاخص های اصلی بازی درمانی تعامل والد- کودک (فیلیال تراپی) گرنی شامل شش مولفه اصلی بوده که شامل:
- والدین به عنوان عامل درمانی
- تعامل والد- کودک
- کاهش تنیدگی والد
- تأکید بر بهبود مهارت های پاسخ دهی هیجانی
- تأکید بر بهبود مهارت های کارکرد اجرایی
- تأکید بر بهبود مهارت انجام بازی های خاص
بکارگیری این برنامه بازی درمانی برای مادران کودکان اتیسم می تواند فواید زیر را در پی داشته باشد:
- به نقش والد به عنوان کمک درمانگر اهمیت می دهد.
- به تغییر بینش والد به عنوان عامل درمانی کمک می کند.
- توان مدیریت جلسه توسط والد را افزایش می دهد.
- زمینه های رابطه درمانی والد-کودک را افزایش می دهد.
- میزان تنیدگی والد را کاهش می دهد.
- به توجه پایدار کودک بر روی اشیا کمک می کند.
- به زمینه های فرهنگی و بومی بازی ها توجه می کند.
- به کارگیری بازی توسط والد و کودک را آسان می کند.
اصول بازی درمانی تعامل والد- کودک به ویژه برای مادران کودکان اتیستیک عبارتند از:
- توجه به صبر در طول جلسات بازی درمانی
- اهمیت تعامل والد- فرزند از طریق بازی به ویژه بازی های بومی
- توجه به نقش مهم مادر در جلسات بازی
- توجه به اتاق بازی و آماده نمودن وسایل بازی و تآکید بر این جمله برای فرزند که مکان بازی در این اتاق خواهد بود. (زدن برچسب بر روی درب اتاق)
- توجه به انتخاب های فرزند با در نظر گرفتن قوانین حد و مرز (محدودیت ها) در بازی
- توجه به زمان بازی در فرآیند انجام بازی در اتاق مخصوص
- مهار رفتارهای نابهنجار کودک در حین فرآیند بازی
- مشارکت فرزند در انجام بازی با هیجانات مثبت مادر
- رضایت مادر-فرزند در جلسات بازی ها و لذت بردن از شرایط بازی
- افزایش صبر و تحمل خود مادر و مقاومت فرزند نسبت به عدم مصرف دارو
- درک هیجانات منفی و مثبت فرزند در طول جلسات
- افزایش توان تصمیم گیری فرزند
- افزایش اعتماد به نفس کودک
- کاهش تنیدگی مادر و فرزند
- توجه به دستور مادر در زمان غیر از جلسه بازی
- در ادامه به یکی دیگر از این روش های بازی درمانی کودک محور که به ویژه در حوزه کودکان اتیسم مورد استفاده قرار می¬گیرد، می پردازیم. این روش بازی درمانی به نام فلور تایم(Floor time) معروف است که خود برگرفته از مدل تحولی تفاوت های فردی مبتنی بر رابطه با کودک (DIR) بوده و برای والدین کودکان اتیسم مورد استفاده قرار می گیرد.

آموزش بازی درمانی فلورتایم( Floor Time) به مادران کودکان مبتلا به اختلال اتیسم
همان طور که در بخش اول گفته شد مداخلات خانواده محور مبتنی بر بازی درمانی می تواند راه گشای برخی از مشکلات کودکان اتیسم (اوتیسم) از جمله تعاملات اجتماعی و آغازگری هیجانی باشد. در این گفتار به یکی از انواع بازی درمانی حوزه کودکان اتیسم به نام بازی درمانی فلور تایم پرداخته می شود.
پیشگام روش بازی درمانی فلور تایم گرین اسپن(Greenspan)، 1997، می باشد. وی این روش را که برگرفته از مدل تحولی ارتباطی مبتنی بر تفاوت های فردی(Developmental- Individual difference- Relationship- DIR) است، مطرح کرد. هدف این روش متکی بر انجام فرآیند بازی درمانی کودک محور درجهت رسیدن به دوباره سازی ساختارها و روان پروری(Mental health) کودکان با اختلال طیف اتیسم (اوتیسم) می باشد. مدل DIR تحول را محصول ارتباط متقابل عوامل روان شناختی، اجتماعی، و فیزیولوژیکی می داند و البته نقش عوامل هیجانی اجتماعی در این خصوص پر رنگ تر است.
در مورد اختلال طیف اتیسم(ASD) همان طور که گفته شد یک اختلال تحولی عصبی(NDD) پیچیده که با نارسایی در تعاملات اجتماعی، زبان و دامنه ای از نارسایی(Deficit) در توانش های هیجانی(Emotional abilities)، شناختی و حسی حرکتی شناخته می شود. بنابراین مربیان، والدین و متخصصان حوزه کودکان اتیسم (اوتیسم) می¬توانند به شکل غیر ساختار(Unstructured) و خود جوش(Spontaneously) در قالب بازی درمانی برای کاهش چنین آسیب هایی و رساندن توانش های کودکان به سطحی از رسایی اقدام کنند.
روش فلورتایم به عنوان یک برنامه مکمل در کنار سایر روش ها به ویژه ABA مورد استفاده قرار گرفته و بر شناسایی هسته های مشکل تعامل(Interaction)، درک هیجانی(Emotional Comprehension)، آغازگری هیجانی(Emotional Initial)، و ارتباط با کودک اتیسم (اوتیسم) تأکید و برنامه بازی درمانی کودک محور را همراه با درک دنیای ارتباطی کودک، علایق(Interest)، همدلی(Empathy) و پاسخ دهی هیجانی(Emotional Responsiveness) برای استفاده توسط والدین، مربی و متخصص آماده می نماید. در این روش، بازی درمانگر با استفاده از بازی های هیجانی در شرایط آزاد به کودک پاسخ های مناسب را می دهد و با بینش کافی و اهمیت مشاهده کودک در فرآیند بازی احساسات وی را دنبال می کند. در این روش بازی، هر رفتاری که از کودک سر می زند معنی دار است، بنابراین بازی درمانگر با رصد کردن کلیه واکنش های کودک اتیسم در فرآیند بازی به تمایلات وی پاسخ مثبت داده، تا تعامل با کودک به تدریج تسهیل گردد.
برخی از اصول اساسی بازی درمانی فلورتایم شامل:
- گسترش بازی های غیر ساختار (گل بازی، بادکنک بازی، ماسه بازی، آب بازی، مکعب بازی)
- انجام بازی های تخریبی به منظور ارتباط آزمایشی (بازی مکعب ها و ساختن برج)
- حمایت از مدل ارتباطی با همسالان
- توجه به رفتار معنی دار کودک
- داشتن مهارت همدلانه
- توجه به انتخاب آزاد کودک
- پذیرش بدون قید و شرط کودک
- هم سطحی فیزیکی با کودک
- توجه به قانون حد و مرزها (زمان، نوع اسباب بازی، مکان بازی)
- رد گیری بازی کودک
- برجسته سازی فعالیت کودک و دادن بازخورد شناختی به وی
گرین اسپن شش سطح تحولی عملکردی را برای بازی درمانی فلور تایم پیشنهاد می کند:
1) خودتنظیمی(Self regulation) و توجه به علایق متنوع کودک نسبت به دنیای اطراف خود
2) ارتباط و درگیری در بازی(Engagement)
3) تعامل هیجانی هدفمند (Purposeful emotional Interaction)
4) حل مسئله اجتماعی (Social problem solving)
5) خلق ایده ها و باورهای جدید(Creating Ideas)
6) تفکر منطقی(Thinking logically)
شروع این روش بازی درمانی ابتدا با آموزش والدین کودکان اتیسم (اوتیسم) در قالب ده جلسه یک و نیم ساعته در هفته می باشد. والدین به ویژه مادران با ویژگی ها و نشانه های خود رهبری کودک در جلسات آشنا شده و مهارت های نگهداری یا مدیریت کودکانی که رفتارهای خودآزاری(Self destructive) دارند به آنها آموزش داده می شود. توضیح مختصر سطوح شامل موارد زیر می باشد:
در سطح 1-2 فضای ارتباط کودک با انواع اسباب بازی (به ویژه پازل ها) و حتی اشیایی که در اتاق بازی هستند فراهم می گردد تا جایی که همراه مادر به یکی از اسباب بازی ها به صورت مشترک توجه کند و این رفتار تکرار گردد(بازی برج و تخریب آن توسط کودک و دوبار سازی آن، بازی حرکات موزون همراه با آهنگ). در چنین سطحی اگر کودک هیچ پاسخ هیجانی دالَ بر ارتباط اولیه ایجاد نکرد و حتی با اشارات مادر نتوانست ارتباط برقرار کند سطح3-4 را اجرا می کنیم.
در سطح 3-4 با ایجاد ارتباط های هیجانی و ایجاد ارتباط چهره به چهره با استفاده از بادکنک بازی، عروسک دستکشی و ماسک یا بازی با راکت شرایط چنین ارتباطی را به تدریج ایجاد می کنیم. اگر کودک توانایی انجام بازی های وانمودی(Pretend Plays) یا رمزی را نداشت باید مادر را تشویق کرد تا سطح 5-6 را انجام دهد.
در سطح5-6 به کودک کمک می شود تا در بازی های وانمودی شرکت نموده، و نیاز ها، آرزوها، و احساسات خود را بیان نماید ( بازی تونل و ماشین که مادر و کودک آن را انجام می دهند). اگر کودک نتوانست در یک دوره زمانی با افکار و و باورهای خود ارتباط بر قرار کند مادران تشویق می شوند که سطح6 برنامه را انجام بدهند.
در سطح 6 به کودک کمک می شود تا تفکر منطقی را در فرآیند بازی انجام دهند. در حین بازی ها مادران در کنار کودک خواهند بود و هر گونه بازی کودک را رصد کرده و با کودک هیجان های کودک همراه می شوند. در بازی نقل داستان به شکل مصور و الگوگیری، مادر با ایفای نقش قهرمان داستان، کودک را با خود همراه و سپس بازی نقش با اجرای کودک تکرار می شود.
پس به طور کلی مادران در بازی درمانی فلورتایم مسئولانه در فرآیند بازی با کودک اتیسم (اوتیسم) خود شرکت کرده و مهارت های ایجاد ارتباط، آغازگری هیجانی و توجه مشترک را از طریق بازی های کودک محور بکار می گیرند. بنابراین یادگیری چنین مهارت هایی توسط مادران ضروری و افزایش فنون ارتباط با کودک به لحاظ تحولی هم برای کاهش تنیدگی مادران و هم بهبودی نشانه های بالینی کودکان اتیسم (اوتیسم) مهم است.

منابع
Pajareya,K & Nopmanee, K.(2012). Aone –year propective follow- up study of a DIR/Floor Time parent training Intervention for preschool children with Autistic spectrum disorders. J Med Assoc Thai. 95(9), 1184-1193.
Telegram.me/autism
رحیمی پردنجانی، سعید.(1396). اثر بخشی مداخلات بازی درمانی بر نشانه های بالینی کودکان ADHD. . فصلنامه روان شناسی کاربردی. 1(41)، 27-45.

1399
تیر
15
يک‌شنبه 15 تير 1399
2020
July
5

Add new comment

Plain text

  • No HTML tags allowed.
  • Web page addresses and e-mail addresses turn into links automatically.
  • Lines and paragraphs break automatically.
CAPTCHA
This question is for testing whether or not you are a human visitor and to prevent automated spam submissions.
Image CAPTCHA
Enter the characters shown in the image.