مفاهیم انتزاعی

آرزو رضایی
در مبحث قبلی توضیح مختصری در مورد ضرورت آموزش مفاهیم انتزاعی و افزایش سطح ادراک در کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم (اوتیسم) داده شد و به عنوان مثال چگونگی آموزش مفهوم عجیب را توضیح دادیم. اکنون با ذکر مثال دیگری به آموزش سایر مصادیق این گروه می پردازیم. لازم است یاد آوری کنیم که آموزش با توضیح دادن بسیار با کودکانی که با آنها سر و کار داریم چندان موثر و کاربردی نیست. ما باید تا جایی که ممکن است مطالب و عناوین و موضوعات مختلف برای آموزش را عینی سازیم. مثلا برای آموزش یک فعل انتزاعی مثل مراقبت کردن باید کودک را در موقعیتی قرار دهیم که از چیزهای مختلف مراقبت کند یا با تصاویر و فیلم ها یا دنیای واقعی مراقبت کردن های مختلف را ببیند. چون مراقبت کردن صورت های مختلفی دارد. مراقبت از خود، وسایل خود یا از اعضای حسی خود، مراقبت از دیگران، مراقبت از مکان ها، طبیعت و... هر کدام به روش های متفاوتی انجام می گیردکه کودک باید در بافت زمانی و مکانی خاص خودشان آن ها را فرا بگیرد و تشخیص بدهد که در هر موقعیتی چه مراقبتی باید انجام بگیرد.
به طور کلی موارد آموزشی باید شامل مباحثی باشد که با تکرار مصادیق مشابه به کودک بیاموزد که هر کلمه یا اصطلاح می تواند معنای متفاوت از موقعیت قبلی و متناسب با موقعیت فعلی داشته باشد. پس مبنا و هدف آموزش، پی بردن کودک به همین نکته است. یعنی جستجو کردن در بافت زمانی و مکانی و یافتن منظور گوینده پس هدف ما این نیست که یک سری کلمات یا مفاهیم انتزاعی را به کودک یاد بدهیم و او هم آن ها را تک تک و جداگانه یاد بگیرد یا حفظ کند. بلکه هدف ما آموزش یک جستجوگری نسبتا" پیچیده برای دریافت موضوع مورد نظر است. از آن جا که انتزاع کردن یک فرآیند منظم شامل کنار هم گذاشتن یک سری مفاهیم مورد نیاز و نتیجه گیری از آنها است پس باید این کنار هم چیدن و بررسی کردن را به کودک یاد دهیم.
برمی گردیم به فعل مراقبت کردن. کودک در یک پارک است و می خواهد بازی کند. مادر می گوید مراقب خودت باش. اینجا کودک باید مراقب چه چیزی باشد، پس باید به یاد آورد که در پارک چه خطراتی می تواند برای او وجود داشته باشد: گم شدن، زمین خوردن و آسیب دیدن، افتادن از روی وسایل بازی و... حالا چگونه باید مراقب باشد. از مادر دور نشود و جایی بازی کند که او را ببیند، روی اسباب بازی ها محکم خود را نگه دارد و بچسبد. هوای خودش را داشته باشد که سایر بچه ها به او نخورند. حالا باید نتیجه گیری کند من بازی می کنم در حالی که نزدیک مادرم بازی می کنم، روی وسایل خود را محکم نگه می دارم و حواسم هست سایر بچه ها به من نخورند.
اکنون کودک مراقبت در پارک را می تواند عملی کند. اما فرض کنیم کودک در یک مهمانی است. مادر می گوید مراقب باش، اینجا مهمانی است. اینجا چه مراقبتی نیاز است که انجام دهد. مراقبتی که در مهمانی لازم است بیشتر رفتاری است و از نوع انتزاعی تر. نباید سرو صدا کند، باید با ادب باشد و کاری نکند که صاحب خانه یا سایر مهمان ها ناراحت شوند. مراقب وسایل صاحب خانه باشد و از بچه های کوچک تر مراقبت کند که در بازی آسیب نبینند و... این آموزش را می توانیم ابتدا در کلاس، با تصاویر و بازی نقش به کودک بیاموزیم و بارها و بارها آن را تمرین کنیم، سپس با بیان داستان هایی برای کودک در همین زمینه و پرسش در مورد رفتار مناسب آن را ادامه دهیم.
آخرین مرحله آموزش باید در موقعیت های واقعی انجام گیرد تا اگر کودک هنوز قادر نیست آموخته های قبلی خود را در موقعیت های طبیعی زندگی عملی کند آن را فرا گیرد. پس از اینکه چندین صورت از مراقبت را به کودک آموختیم اکنون انتظار داریم کودک بتواند نحوه ی مراقبت در یک موقعیت جدید را تا حدود زیادی حدس بزند و بیان کند. البته ما باید قبل از آن مطمئن شویم که کودک درک درستی از خطر و انواع آن دارد. خطر یک مفهوم نیمه انتزاعی است که مصادیق مختلفی دارد اما به خاطر اینکه کودک تقریبا" از بدو تولد با انواع خطر مواجه است آن ها را درک می کند. به هر حال قبل از آموزش مراقبت کردن باید از درک کودک در زمینه ی انواع خطرات مطمئن شویم. همچنین در مواردی که مراقبت کردن مربوط به حیطه روابط اجتماعی مناسب و عرف جامعه است باید همان موارد را برای کودک مفهوم سازی کنیم. مثل آداب مناسب مهمانی که قطعا" کودک باید آن ها را بداند تا بتواند مراقب رفتار خود باشد.
سپس در قالب یک داستان کوتاه موقعیتی جدید را برای کودک بیان نموده و نحوه ی مراقبت را از او سوال می کنیم. برای مثال: یک روز علی با پدر و مادرش به جنگل رفت. مادر گفت علی مراقب باش. حالا تو بگو علی چطور باید مراقب باشه؟ (البته اطمینان داشته باشیم که کودک جنگل را می شناسد و می تواند یک تصویر ذهنی مناسب از جنگل داشته و اطلاعات او کافی باشد).
اگر کودک بتواند مراقبت های درست مربوط به جنگل را بیان کند پس یاد گرفته که با توجه به آموخته ها، نتیجه گیری مناسب از موقعیت داشته باشد و مسائل مربوط به آن را حدس بزند.
اکنون می توانیم قصه را به صورت پانتومیم برای کودک بازی کنیم تا کودک چیزهایی را که بیان کرده به صورت عملی اجرا کند. توضیحاتی که بیان شد تنها قسمتی از کارهایی است که ما می توانیم برای آموزش یک مفهوم یا فعل انتزاعی انجام دهیم و مسلما" در هنگام آموزش با مسائل بیشتری مواجه خواهیم شد. مثلا ممکن است کودک مطالبی را عنوان کند که برای ما مسلم می سازد که برخی از افعال یا اصطلاحات و تکیه کلام ها را نیاموخته است. به عنوان مثال وقتی با یک کودک نحوه ی مراقبت در ساحل را کار می کردیم گفت که در ساحل باید" گپ بزنیم".
استفاده نادرست او از گپ زدن که یک اصطلاح است برای ما مشخص ساخت که او شاید معنای این اصطلاح را نمی داند و جایی آن را شنیده است. سپس با سوال کردن به این مطلب پی برده و سپس اصطلاح گپ زدن به طور عملی و بازی نقش و با توضیحات برای او مفهوم سازی شد تا کودک دریابد که گپ زدن چیست و آیا ارتباطی با مراقبت کردن دارد یا خیر.
هنگام آموزش مراقبت کردن هم چنین باید از کلمه های هم معنی با آن مثل مواظبت و اصطلاحات مربوط مثل هوای خودت را داشته باش و... را نیز به کرات استفاده کنیم. تا کودک طرح واره ای از کلمات هم معنی آن در ذهنش به وجود آید.
به طور حتم هر مفهوم انتزاعی گستره ای از مفاهیم و شناخت ها و اطلاعات متنوع را در بر می گیرد که نمی توان تمام آن ها را در این مبحث پوشش داد. آن چه که ما بیان کردیم می تواند به صورت الگویی باشد که یک ایده خوب برای آموزش به ما می دهد. پس اگر بخواهیم یک فعل انتزاعی دیگر مثل عجله کردن را آموزش دهیم همین فرایند را باید طی کنیم اول مطمئن می شویم کودک مفهوم تند، آهسته، کند و سریع را یاد گرفته در غیر این صورت اول آن مفاهیم پیش نیاز را آموزش می دهیم سپس عجله کردن در موقعیت های مختلف با تصاویر و نقش پذیری و داستان تمرین می شود.
در پایان هم به صورت داستان موقعیت های جدیدی را عنوان می کنیم تا کودک بر اساس موارد قبلی نتیجه گیری کند البته باید خاطر نشان کنیم که برای فعلی مثل عجله کردن باید مفهوم دیر شدن هم کار شود. مثلا دیر شدن در موقعیت های مختلف نشان داده شود عواقب آن بررسی شود و در پایان راه حل هایی که برای جلوگیری از دیر شدن وجود دارد بیان شود و در مورد عجله کردن هم باید موارد خوب و بد آن مثل عجله در رانندگی، عجله در غذا خوردن و... بررسی و عواقب آن خاطر نشان شود. یعنی کودک یاد بگیرد که عجله کردن در چه مواردی به ما کمک می کند و در چه مواردی مضر است و نباید عجله کرد.
به همین ترتیب سایر افعال انتزاعی را آموزش داده و مسائل پیرامون آن ها را آموزش می دهیم. در مباحث آینده در مورد مفاهیم انتزاعی بیشتر صحبت خواهیم کرد.