بازی اجتماعی

نفیسه خدادادی / کارشناس ارشد روان شناسی
ويژگی بازی اجتماعی انجام دادن رفتارهای واقعیت گریزانه (مولفه ی بنیادی همه شکل های بازی) در بافتی از تعامل اجتماعی است. به عبارت دیگر، رفتار واقعیت گریزانه ی پی در پی یک کودک، وابسته به رفتارهای واقعیت گریزانه ی همبازی او است.
در بازی اجتماعی، سه توانایی اساسی مورد نیاز است
نخست این که کودک باید واقعیت را به طور کامل درک کند زیرا او باید بین واقعیت و وانمودسازی تمایز روشن قائل شود.
دوم این که کودک باید بتواند وجود قواعد و لزوم پیروی از آن ها، برای تغییر مسیر در بازی را تشخیص دهد، حتی هنگامی که این قواعد در ابتدای بازی به طور مشخص تعیین نشده باشد.
سوم این که بازیکنان باید هنگامی که موضوع مربوط به یک قسمت بازی را به وجود می آورند، تخیل های خود را با یکدیگر در میان بگذارند.
فایده بازی اجتماعی
بازی اجتماعی، به طور کلی و در بسیاری از حیطه های خاص اجتماعی شدن سودمند است. به طور کلی، بازی اجتماعی کودکان را ترغیب می کند تا بر قواعدی که شالوده ی اصلی قسمت های مختلف بازی را تشکیل می دهد، تمرکز کنند و آن ها را آگاه می سازند که همه ی تعامل های اجتماعی پیرو قواعد معینی هستند.
همان گونه که گاروی(1983) خاطر نشان کرده، موضوع بازی های اجتماعی به طور طبیعی اجتماعی است، به طوری که هر بازیکنی از رفتارهایی که بلافاصله پیش از آن همبازی او انجام داده سرمشق می گیرد. این تاکید بر موضوع های اجتماعی نمادین در بازی اجتماعی نه تنها کودک را ترغیب می کند تا قواعدی برای کنترل تعامل های خود وضع کند، بلکه هم چنین آن ها را بر می انگیزد تا متوجه معنای نهفته در پس همه ی تعامل های اجتماعی انسان شود.
فعالیت های بازی و یکپارچگی اجتماعی
آشکار است بازی و نشاط در خانه می تواند کودکان را برای پرداختن به تعامل های اجتماعی موفقیت آمیز با همسالان آماده کند. اما گاهی وقت ها خود بازی، وسایل مورد استفاده یا فعالیت هایی که به آن پرداخته می شود، می تواند به ورود کودکی خجالتی یا کودکی که تمایل زیادی به بازی با گروه همسالان نشان نمی دهد کمک کند.
اگر کودکان می خواهند در تعامل های اجتماعی موفق شوند باید از دیدگاه های خودمحورانه ی خویش فراتر روند و سعی کنند دنیا را از دید سایر افراد بنگرند. از جمله راه های رسیدن به این هدف ایفای نقش در بازی اجتماعی – نمایشی است.
فواید بازی اجتماعی – نمایشی
فایده های بازی نمایشی بسیار زیاد است و در سه حیطه ی کلی رشد قابل بررسی است: حیطه عاطفی، ذهنی و اجتماعی
فایده ی عاطفی
فایده ی عاطفی عبارتند از: رشد خودآگاهی، اعتماد به نفس و خویشتنداری
هم چنین فرآیند یادگیری و برقراری ارتباط متقابل عاطفی را به وی یاد می دهد. ضمنا ایفای نقش موجب می شود که فرد از احساسات و هیجانات دیگران نیز آگاه شود و کلیاتی از آن ها نیز درک کند. در تئاتردرمانی کودک می تواند حدود ابراز عواطفی مانند محبت و کینه را درک کند به همین جهت مورنو پیشنهاد می کند که تئاتر درمانی باید از کودکی آغاز شود.

فایده ی ذهنی
این گونه بازی ها تفکر از نوع «چی می شد اگر ...» را تحریک می کنند که پایه های اساسی استدلال فرضی و حل مساله در سال های آتی را شکل می دهد. بازی نمایشی کودکان را تحریک می کند تا به صورت آفریننده فکر کنند. افزون بر این به نظر می رسد که پرداختن به بازی نمایشی، حافظه، رشد زبان و توانایی های کسب چشم انداز شناختی در کودکان را بهبود می بخشد.
فایده ی اجتماعی
این نوع بازی اجتماعی ترین نوع بازی است. بازی نمایشی بیشترین تاثیر را بر رشد آگاهی اجتماعی در کودکان دارد. به نظر می رسد که شرکت در بازی نمایشی، توانایی کودک برای همکاری در موقعیت های گروهی، مشارکت در فعالیت های اجتماعی و درک روابط انسانی را بهبود می بخشد. هنگامی که کودکان پیش دبستانی به بازی اجتماعی- خیالی می پردازند، موضوع هایی چون«کنترل و سازش» را کشف می کنند بدین معنی که آن ها وقتی به مشخص کردن و چانه زدن درباره ی نقش های بازی و موضوع بازی می رسند، اغلب وارد فرایند مذاکره با سایر کودکان می شوند. این گونه مذاکره ها به کودکان کمک می کند تا به طور موثرتری با یکدیگر ارتباط برقرار سازند و برخی تعارض های گریز ناپذیر را که در تعامل کودکان پیش دبستانی به وجود می آید، حل و فصل کنند.
کودک در بازی های نمایشی یاد می یگیرد که چگونه بر دیگران اثر گذارده و از آن ها اثر پذیرد. بازی های نمایشی کودک را از افسردگی و خمودی می رهاند، سبب فعال شدن و شرکت در گروه های اجتماعی می شود.
کودک می فهمد برای پذیرش و موفقیت در گروه باید چه توانایی هایی را به کار گیرد و چگونه می تواند از نگرش، رغبت ها و مهارت هایی دیگران برای رفع حوائج افراد بهره گیرد. طبق نظر لویت و جنینگ ایفای نقش روشی است در یادگیری که حقایق و مفروضات موجود درباره رفتارهای انسانی را ظاهر می کند، حقایق و مواردی که نمی توان آن ها را به آسانی از سایر منابع به دست آورد.
برای فایده های اجتماعی بازی اجتماعی – نمایشی دو تبیین اساسی وجود دارد:
- نخست این که این گونه بازی ها نیازمند همکاری گروهی هستند. به طوری که به عنوان فعالیتی گروهی و نوعی همکاری تعریف می شود. در واقع بازی اجتماعی – نمایشی نوعی وانمودسازی سازمان یافته در یک موقعیت اجتماعی است که در آن مجموعه ای از قواعد، همکاری همبازی ها را تضمین می کند. کودکان نه تنها در حین پرداختن به بازی اجتماعی – نمایشی از روی حس همکاری رفتار می کنند بلکه به نظر می رسد که آن ها این نگرش همکارانه را به سایر حیطه های تعامل اجتماعی خود نیز تعمیم می دهند.
- دومین فایده اجتماعی بازی نمایشی این است که به کودکان اجازه می دهد نقش های گوناگونی را مورد آزمایش قرار دهند. این نقش ها را همان گونه که هستند بازی کنند و مناسب بودن آن ها را مشخص سازند و درک بهتری از نقش های سایر افراد به دست آورند.

کارکردهای بازی نمایشی
روبرت ای هارتلی روان شناس، شماری از کارکردهای مهم بازی نمایشی برای کودکان پیش دبستانی را توصیف کرد.
تقلید صرف از بزرگسال
کودک می تواند صحنه هایی را بازی کند که شاهد اجرای آن از سوی بزرگسالان بوده است و از این رهگذر درک بهتری از دنیای بزرگسالی پیدا می کند.
نیاز فوری خود
یکی دیگر از کارکردهای بازی نمایشی این است که به کودک اجازه می دهد تا نیازهای فوری خود را بیان کنند. برای مثال، دیوید دوست داشت کسی را داشته باشد که بتواند از وی حمایت کند او در بازی نمایشی همیشه نقش والدی را بازی می کرد و کارهای او را انجام می داد مثل بغل کردن، آرام کردن و دلگرمی دادن به انواع عروسک ها، حیوانات پارچه ای و حتی سایر کودکان.
راه خروجی برای تکانه های ممنوع
کودکی که از ابراز تکانه های پرخاشگرانه در زندگی واقعی می ترسد، ممکن است در بازی نقش یک شخصیت بسیار پرخاشگر را برعهده بگیرد. ابراز تکانه در بازی بی خطر است زیرا قابل پذیرش است در حالی که در دنیای روزمره کودک این گونه نیست.
اجازه وارونه کردن نقش ها
کودکی که به طور معمول در واقعیت خانوادگی احساس درماندگی می کند ممکن است خود را در نقش والدین ببیند و بدین ترتیب به جای آن که قربانی آن ها شود خود به منبع قدرت مبدل گردد. کودکان می توانند از راه وارونه کردن نقش ها مطالب بسیاری درباره ی دیدگاه سایر افراد بیاموزند و از این رهگذر خودپنداره ی خویش را گسترش دهند.

تئاتر درمانی
انجمن نمایش درمانگران بریتانیا در تعریفی که از تئاتر درمانی ارائه داده است آن را عبارت از استفاده هدفمند از فرایندها و تولیدهای تئاتری برای رسیدن به هدف های خاص درمانی از قبیل رهایی از نشانه ها، رشد عاطفی و نیز رشد فردی می داند.
تئاتر درمانی شامل مجموعه هایی از زمینه ها از جمله تشخیص موضوع، تفکر درباره موضوع، طرح نمایشنامه، تحقق نمایشنامه،تفکر درباره نمایشنامه و بازخورد است. نمایش در آن بخشی که برای بچه ها تهیه می شود، ره آوردهای جالبی داشته است و در ارتباط تنگاتنگ با رشد عواطف و تفکرات کودکان، فرصت های مناسب بیشتری را در زمینه بیان آن ها برای کودکان فراهم می آورد.
در تئاتر درمانی کودکان، اهداف زیر را در نظر می گیرند:
کنترل عاطفی و جسمی، اعتماد به نفس، توانایی مشاهده، تحمل و ملاحظه دیگران را کردن.کودک می تواند از طریق نمایش، توانایی های خود را کشف کند و آن ها را بهبود بخشد.کودکان از طریق نمایش دنیا را بهتر می شناسند و با آن ارتباط سالم تری برقرار می کنند و همدلی، بصیرت و مهارت های درون فردی آن ها رشد می کند. تئاتر درمانی، فرافکنی یک آسیب عاطفی یا مسأله های درونی را به یک اجرای نمایشی ترغیب می کند تئاتر درمانی جنبه های خلاقانه و روزمره فرافکنی را درنظر می گیرد و از آن برای دستیابی به نتایج درمانی استفاده می کند. حضور یا پر رنگ بودن بعضی عوامل، در تئاتر کودک و نوجوان به دلیل خاص و حساس بودن ویژگی های این گروه سنی امری منطقی است.
به عقيده كريمنز، نمايش قسمتي از بازي است كه به اعتماد به نفس، اميدواري، احساس امنيت، كشف همدردي و تمركز كمك مي كند. به اعتقاد وي، نمايش درماني شيوه اي است كه مي تواند به كودك داراي ناتواني هوشي تحولي اين امكان را بدهد تا با توجه به سطح توانمندي هاي خود با موفقيت هايي مواجه شود كه در وي انگيزه و در نهايت توجه و دقت بيشتر را ايجاد نمايد. كودكان به هنگام بازي و يادگيري در حال درون سازي هستند، و درون سازی به معنای فرایندی است که بر توانایی فرد به هنگام تمرکز، به خاطر آوردن و یادگیری تاثیر می گذارد. در واقع این سطح از درون سازی در جلسات نمایش درمانی استفاده می شود.
به طور كلي، با توجه به اين كه نمايش درماني مي تواند بسياري از فعاليت هاي ذهنی را به صورت عيني درآورد، مهارت ها را آسان تر آموزش دهد، و به سبب جذابيت، آموزش غير مستقيم و تقويت توجه از طريق اجراي نمايش مطلوب و لذت بخش، تسريع كننده يادگيري به شمار می رود، لذا كودك زمان بيشتري را براي توجه كردن به آن اختصاص مي دهد.
تئاتر درمانی و اتیسم
در زمینه‌ی آموزش مهارت های اجتماعی به کودکان از طریق ایفای نقش تحقیقات محدودی صورت گرفته است. یزد خواستی و سوسو هاریزوکا (2005) به تحقیق در مورد تاثیر بازی نقش به عنوان یک مداخله بر مهارت‌هاي اجتماعی کودکان اتیسم در ژاپن پرداختند. نتایج حاکی از تاثیرات مثبت این مداخله بر مهارت‌هاي اجتماعی کودکان اتیسم بود. کوربرت و همکاران (2010) تحقیقی در زمینه تئاتر درمانی در کودکان طیف اتیسم انجام دادند. نتایج نشان داد تئاتر عملکردهای احساسی اجتماعی را در این کودکان بهبود بخشید. در تحقیقی که توسط ریتو و همکاران (2010) انجام شد تاثیر بازی نقش در اندازه گیری مهارت های اجتماعی کودکان اتیستیک نشان داده شده است.
یک تحقیق مقدماتی برنامه مداخلاتی تئاتر را مورد بررسی قرار داده است. تئاتر عملکردهای احساسی اجتماعی را بهبود می بخشد و استرس را در اختلال طیف اتیسم کاهش می دهد (ASD). هشت کودک دارای (ASD) با همسالان خودشان به عنوان الگوهای متخصص جفت شدند. مداخلات در یک برنامه تئاتر موزیکال گنجانده شد. مداخلات در عملکردهای احساسی اجتماعی در کودکان دارای ASD با استفاده از همسالان، ویدئو و الگوهای رفتاری و یک موقعیت نمایشی مبتنی بر جامعه بهبود نشان داد.
تئاتر ممکن است به افراد برای تشخیص علائم اجتماعی مثل تشخیص حالات چهره و پیشرفت مهارت ها در ارتباطات، حرکات، بازی تخیلی و روابط متقابل اجتماعی کمک کند.
در سه شيوه نقش آفرينی، نمايش و بازی به کودک فرصت داده مي شود که تا حدودی با جنبه های زندگی آشنا شوند. بازی، يک فعاليت طبيعی لذت بخش و دلخواه برای کودک است که متأسفانه چندان جدی گرفته نمي شود. از طريق بازی و طرز مواجهه کودک با اسباب بازی ها، احساسات خصمانه و يا دوستانه کودک را در مي يابيم و می توان معلوم ساخت که چه موضوعی او را رنج می دهد و يا از چه کسی گله مند است. ايفای نقش به کودک اين امکان را می دهد که بسياری از مسائل زندگی حقيقی را به صورت واقع نما انجام دهد و در ضمن ايفای نقش می آموزد که چگونه در بين جمع زندگی کند و چه ضوابطی را برای زندگی در نظر بگيرد.
در بررسی تأثيرات درمان از طريق نمايش عروسکی، می توان به تحقيقات گوستاو ولتمن در بخش روان درمانی بيمارستان نيويورک اشاره کرد. وی در درمان و معالجه کودکان بستری در بخش، از نمايش عروسکی بهره می گرفت. به عقيده او، کودک تضادها و کشمکش های درونی خود را به وسيله بازی با اين عروسک ها بروز می دهد.

منابع
1. روان شناسی کودکان، بازی و رشد، فرگاس پیتر هیوز، ترجمه کامران گنجی، انتشارات رشد، تابستان 1392
2. اثربخشي نمايش درماني بر فراخناي توجه دانش آموزان پسر داراي ناتواني هوشي تحولي، حمیده بیانی و همکاران، مجله روان شناسی بالینی،سال چهارم، بهار 1391
3. بررسي اثربخشي تئاتر درماني بر سطح استدلال اخلاقي، سوده امیر خانی و همکاران،مجله طب نظامی، دوره 16،شماره2، تابستان 1393
4. اثربخشی تئاتر درمانی بر کاهش نشانگان رفتاری ADHD دانش آموزان پسر مقطع ابتدایی شهر اصفهان،ماندانا سپنتا، دکتر یار محمدیان، دکتر امیر قمرانی، دکتر احمد عابدی،دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تبریز
5. افزایش رفتار اجتماعی در کودکان اوتیستیک: مقایسه روش بازی نقش و روش تحلیل رفتار کاربردی، دکتر سید جعفر احمدی، طیبه صفری، حمید رضا عرب بافراني، منصوره همتیان، زهرا خلیلی.